Świat

Proste podziały? Walka o wpływy w świecie dwubiegunowym

Rafał Derda

1
Tryb prezentacji

kultura – społeczeństwo - władza

„Lata pięćdziesiąte były okresem dynamicznego rozwoju amerykańskiego kina science-fiction. Postęp technologiczny w dziedzinie zbrojeń, którego konsekwencją było zrzucenie bomby atomowej na Hiroshimę i Nagasaki, otworzył przed kinem katastroficznym i science-fiction zupełnie nowe możliwości. Użycie broni jądrowej przez Stany Zjednoczone dostarczyło kinu nowych metafor, za pomocą których w narracjach science-fiction doszły do głosu ówczesne lęki społeczne. Kino zagospodarowało je, używając, jak pisze Jerome Shapiro, tradycyjnej opowieści o apokalipsie: „kino bomby atomowej (Atomic Bomb Cinema) stanowi najnowszy przejaw antycznej tradycji dotyczącej apokalipsy i  możliwości jej przetrwania” (…)

Wykorzystuje ona powtarzalne schematy konstruowania akcji i budowania napięcia, o czym świadczy około pięćset filmów nakręconych między 1948 a 1962 rokiem. Te stałe rozwiązania fabularne stały się narzędziem normalizującym nie tylko wyobraźnię, lecz także zachowania codzienne. (…)

w filmach science-fiction z  lat pięćdziesiątych dostrzec można pewne ogólne zasady wzorowego zachowania w momencie zagrożenia lub inwazji. Dyktowały one to, jak należy się komunikować, identyfikować podejrzane symptomy, informować o nich władze i tak dalej. (…)

aby zwiększyć czujność Amerykanów i  wzbudzić ich podejrzliwość wobec wszelkich niezwykłych zjawisk, które mogą zaobserwować w swoim otoczeniu, należy przedstawić obywatelom definicję i zakres „normalności”. Ustanowiono w tym celu określony model rodziny oraz wzorce kobiecości i męskości z zachowaniem tradycyjnego podziału ról płciowych. Tę funkcję pełni, moim zdaniem, obecny w każdym filmie tamtej epoki schemat rywalizacji o kobietę między obcym a amerykańskim bohaterem. (…)

Pożywką dla amerykańskiego kina science-fiction tamtych lat był szok, jaki Amerykanie przeżyli w 1949 roku, gdy Rosjanie po raz pierwszy zdetonowali bombę atomową. Przez cztery lata Stany Zjednoczone świętowały zwycięstwo w drugiej wojnie światowej jako największa potęga militarna i ekonomiczna. (…)

Bomba atomowa była, jak wydawało się administracji Trumana, kartą przetargową w  dziedzinie polityki zagranicznej. Dawała również gwarancję bezpieczeństwa państwowego. Tym bardziej starano się unikać wszelkich doniesień medialnych o negatywnych skutkach użycia tej broni. Cenzurowano fotografie (szczególnie z okupowanej Japonii), a w filmach dokumentalnych używano wyłącznie zdjęć zburzonych budynków, nigdy zaś ofiar ludzi (…)

Zupełnym zaskoczeniem dla władz i społeczeństwa stały się testy atomowe przeprowadzone przez Rosjan w 1949 roku. Mit atomowej hegemonii, budowany przez Trumana, legł w gruzach i władza musiała zmienić kierunek polityki. Nie tylko podjęto decyzję o budowie bomby wodorowej, ale także wymyślono na nowo politykę społeczną. Po Trumanie zajął się tym Eisenhower, który wprowadził program „przyjaznego atomu” oraz program obrony cywilnej. Stany Zjednoczone działały także na polu międzynarodowym, formułując apel o nierozprzestrzenianiu broni atomowej, który Maddock uważa za ukoronowanie nuklearnego Apartheidu: Zachód rzekomo potrafi zarządzać uzbrojeniem nuklearnym z  rozwagą i  zachowa umiar w jego stosowaniu podczas kryzysu. Ale reszta świata, zwłaszcza jego nie-biała część, nie poradzi sobie z taką bronią. W innym kontekście […] Eisenhower przestrzegał przeciwko handlowaniu „bronią palną z Indianami”

(…) System ten był totalny, kierowano się paranoiczną logiką, co oznacza, że potrafiono przekonująco wytłumaczyć każde nowe, zaskakujące lub też zwyczajnie nieaprobowane zjawisko za pomocą teorii o ingerencji obcych w tkankę zdrowego amerykańskiego życia. Paranoiczna logika, która podtrzymywała ten system wyobrażeń, usprawiedliwiała także eksperymenty, egzekucje czy też tworzenie czarnych list (…)

Sądzę, że w odniesieniu do powszechnie panującego „nuklearnego odrętwienia” oraz takiej polityki władz, która z zagrożenia atomowego uczyniła narzędzie sprawowania kontroli społecznej, film science-fiction w latach pięćdziesiątych stał się remedium dla powszechnie panującej paranoi. (…)

[w filmie Najeźdźcy z Marsa] ukrywanie się obcych pod powierzchnią Ziemi metaforycznie przestrzegało przed utajoną obecnością komunistów w społeczeństwie amerykańskim, jednocześnie obrazując wysoki poziom ich organizacji. Na atak szczególnie narażone były prowincje, gdzie poziom edukacji był niższy, a kontrola państwa mniej rygorystyczna. Ponadto potwierdzenie w filmie znajdują teorie głoszące udział w komunistycznym spisku osób wysoko postawionych, takich jak szef miejscowej policji, funkcjonariusze publiczni lub urzędnicy. Słuszne okazuje się również przypuszczenie, że osoby, których nikt nie posądziłby o sabotaż, potrafią działać niczym zawodowi tajni agenci (na przykład mała dziewczynka z sąsiedztwa podpalająca swój własny dom). Film umacnia jednak wiarę w to, że każdy „zarażony” obcą ideologią (która zaślepia i  każe dążyć do zniszczenia Ameryki) nosi na sobie jakiś stygmat W przypadku tego filmu jest to czerwona blizna na karku, przypominająca znak X. (…)

W  filmie Najeźdźcy z  Marsa zawiera się większość obaw Amerykanów, naprzeciw którym wychodziła fantastyka naukowa: „filmy science-fiction z lat pięćdziesiątych przeważnie w sposób alegoryczny opowiadały o pladze komunizmu, metodach kontroli umysłu, inwazji lub utracie tożsamości”

(…) filmy science-fiction w latach pięćdziesiątych wyznaczały granice obcości, cementując w ten sposób tradycyjny porządek społeczny”

 

źródło

P. Urbanowicz, Inwazja jako metafora. Kino science-fiction a problemy społeczeństwa amerykańskiego okresu zimnej wojny, [w:] Maska, 26/2015 [dostęp: 21.08.22] Dostępny w Internecie:  https://maska.psc.uj.edu.pl/documents/40768330/c04b7f5c-87df-4bc8-bfca-da8ad5f478ab

Ukryj pytania/zadania

Zadania

1. Rozważ, na ile amerykańskie kino sf umacniało zimnowojenne lęki społeczne, a na ile pozwalało je oswoić

2. Rozstrzygnij, czy amerykańskie kino sf lat ’50 i ’60 umacniało strach przed mniejszościami? – uzasadnij swoją odpowiedź

3. Wyjaśnij zmiany w polityce władz USA i ich kierunek w latach ’50 – czy doprowadziły do zmniejszenia, czy też zwiększenia poczucia zagrożenia? – uzasadnij swoją odpowiedź

4. Rozważ, czy amerykańskie kino sf lat ’50 i ’60 usprawiedliwiało niedemokratyczne zachowanie władz, czy też grało w tej sytuacji rolę prewencyjną? – uzasadnij swoją odpowiedź

5. Sprawdź termin apartheid i wyjaśnij, co właściwie znaczyła przestroga prezydenta Eisenhowera? – dlaczego użyto w tekście słowa apartheid – co ono podkreśla

 

Bibliografia

  1. P. Urbanowicz, Inwazja jako metafora. Kino science-fiction a problemy społeczeństwa amerykańskiego okresu zimnej wojny, [w:] Maska, 26/2015 [dostęp: 21.08.22] Dostępny w Internecie:  https://maska.psc.uj.edu.pl/documents/40768330/c04b7f5c-87df-4bc8-bfca-da8ad5f478ab