Romowie (w języku niemieckim Zigeuner, jak określano ich w oficjalnej dokumentacji niemieckiej tego okresu) uznani zostali przez nazistów niemieckich za wrogów III Rzeszy w związku z tym skazano ich na izolację i zagładę.

W nazistowskich Niemczech, kierując się pseudonaukowymi argumentami dostarczonymi przez Instytut Badania Higieny Rasy, uściślano zasady postępowania wobec Romów. Uznani zostali za osoby rasowo obce, mniej wartościowe i „aspołeczne”. (…)

Już w pierwszych latach po przejęciu władzy przez nazistów wprowadzono szereg restrykcji wobec Romów np.: obowiązek rejestracji, poddawania się badaniom rasowym czy później ograniczenie swobody poruszania się. W komentarzu do niemieckich przepisów rasowych, wydanych w Norymberdze we wrześniu 1935 roku, stwierdzono ich rasową obcość, na równi z Żydami, stąd nie mogli uzyskiwać praw obywateli Rzeszy.

Wkrótce po wybuchu wojny postanowiono pozbyć się Romów z terenu Rzeszy. Zarządzono ich sukcesywne przesiedlanie do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie umieszczani byli w gettach żydowskich i obozach dla Żydów (w gettcie łódzkim osadzono ponad 5 tys. Romów niemieckich. Zdecydowana większość z nich w krótkim czasie wymordowano w centrum zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem)).

Ostatecznie, 16 grudnia 1942 roku Heinrich Himmler nakazał deportacje pozostałych Romów do obozu koncentracyjnego. Rozporządzenie wykonawcze tego rozkazu wydane (…) 29 stycznia 1943 uściśliło, że miejscem deportacji ma być obóz Auschwitz.

Fragment strony Stowarzyszenia Romów w Polsce

Wraz z nastaniem w Polsce władzy ludowej w 1945 roku rozpoczął się proces asymilacji i produktywizacji Romów, którzy poprzez swoją odmienność kulturowo–etniczną stanowili wyłom w lansowanej przez komunistów idei państwa narodowego (…) Rok 1964 okazał się punktem kulminacyjnym w tym procesie. Wiosną tego roku Milicja Obywatelska przeprowadziła kolejną akcję ewidencyjno-kontrolną taborów. Wędrujących Romów „zachęcano” do osiedlania się, grożąc sankcjami w przypadku dalszego wędrowania.
(…)  Mimo tych utrudnień trwali wiernie przy swojej niezależności i odrębności, kreując w szarych, smutnych i pozbawionych nadziei realiach Polski Ludowej jedną z nielicznych oaz wolności, odmienności i oryginalności.
Dzięki wierności romskim wartościom udało się im przekazać następnemu pokoleniu bogate dziedzictwo kulturowe. Wiedzieli, (…)  że człowiek może cieszyć się wolnością w każdych warunkach. Można go fizycznie zniewolić, ale nie można pozbawić go wolności, która w nim jest i pozwala mu pokonać wszelkie ograniczenia i przeciwności losu.

Zagłada Romów w czasie II wojny światowej nie odbywała się wyłącznie w warunkach obozowych. Duża część tych, którzy zamieszkiwali kraje okupowane przez III Rzeszę, stała się ofiarami Grup Operacyjnych SS (Einsatzgruppen SS). Ginęła tam, gdzie złapali ich oprawcy. Zabijano pojedyncze osoby, ale również całe tabory, a ciała grzebano w lasach. Nie wiadomo, ilu dokładnie Romów i Sinti zginęło na skutek masowych rozstrzeliwań. W samym tylko Generalnym Gubernatorstwie znajduje się około stu osiemdziesięciu miejsc, w których dokonano mordu na Romach. Pozaobozowa eksterminacja Romów prowadzona była głównie na obszarze okupowanej Ukrainy, Białorusi, Jugosławii i Polski.

Bezpośrednim skutkiem brutalnej, bezprecedensowej fali represji, skierowanej wobec ludności polskiego pochodzenia, była deportacja, począwszy od lutego 1945 r., do Związku Radzieckiego około 200 tysięcy osób, głównie mężczyzn. Wśród nich do pracy w radzieckich kopalniach skierowano np. 9877 górników z Górnego Śląska. Ten sam los spotkał hutników.

Bezpośrednim skutkiem brutalnej, bezprecedensowej fali represji, skierowanej wobec ludności polskiego pochodzenia, była deportacja, począwszy od lutego 1945 r., do Związku Radzieckiego około 200 tysięcy osób, głównie mężczyzn. Wśród nich do pracy w radzieckich kopalniach skierowano np. 9877 górników z Górnego Śląska. Ten sam los spotkał hutników.

Władze komunistyczne, niezrażone niepowodzeniami polityki narodowościowej władz niemieckich podczas okupacji, rozpoczęły porządkowanie kwestii narodowościowych na Górnym Śląsku, opierając się na wynikach akcji volkslisty. Założono, że osoby zaliczone do grupy I i II to Niemcy lub co najmniej zdrajcy narodu. Wynikało to z nieznajomości stosunków narodowościowych oraz chęci szybkiego i surowego rozprawienia się ze wszystkimi, którzy zaparli się polskości. Zrównanie osób wpisanych na niemiecką listę narodowościową na Górnym Śląsku z volksdeutschami w Generalnym Gubernatorstwie doprowadziło do przeniesienia oceny volksdeutscha-zdrajcy na Śląsk, gdzie niemal cała ludność została wpisana na volkslistę, i powstania wypaczonego wizerunku ,,Ślązaka-zaprzańca”. Jak pisał wicewojewoda śląski Jerzy Ziętek, ,,społeczeństwo polskie niejednokrotnie odczuło działalność »volksdeutschów« na własnej skórze, zwłaszcza na terenie tzw. Guberni. Toteż z wielką niecierpliwością oczekiwało [...] chwili wyzwolenia spod jarzma barbarzyńcy niemieckiego, by móc ukarać tych, którzy rzeczywiście zdradzili Naród Polski jako tak zwani »volksdeutsche«". Z volksdeutschami rozprawić się chcieli również przybywający na Górny Śląsk urzędnicy oraz funkcjonariusze organów bezpieczeństwa, którzy nie byli zorientowani w realiach polityki narodowościowej władz niemieckich.

Strach padł również na autochtonów, rdzennych mieszkańców Warmii i Mazur. Erwin Kruk, kronikarz regionu, po latach zanotował: "Tak jak stosunek do Żydów, podobnie można znaleźć liczne, ale przemilczane, przykłady, jak postępowano w stosunku do autochtonów na tzw. ziemiach zachodnich. W naszym regionie trudno było się zetknąć z Żydami. Ale to, co ludzie z Kurpiowszczyzny i Mazowsza wyprawiali z Mazurami, to można - przy odrobinie wyobraźni - porównać z sytuacją Żydów w regionach, w których po wojnie stanowili widoczną mniejszość. (...) znam ten powojenny strach na Mazurach, na Warmii. W niektórych powiatach takie były zdarzenia, że jeszcze dzisiaj o tym nie chce się opowiadać głośno. Mało tego, słuchający nie uwierzą w te opowieści. Przecież Polacy są szlachetni. Taka opinia przeważa”.

„70 lat temu, 7 maja 1946 roku, niemieckie nazwy miast na Warmii i Mazurach zastąpiono nowymi, polskimi. Olsztyn zamiast Allenstein, wschodniopruski Elbing został Elblągiem, a Lyck - Ełkiem. Wprowadzanie nowych nazw nie obyło się bez protestów. (…) nazwy miast, miasteczek i wsi na Warmii i Mazurach nadawano z perspektywy odległego Krakowa, co sprawiało, że proces nadawania nowych nazw trwał kilka lat. Najpierw nazwy otrzymywały ważniejsze i większe miasta (powiatowe), potem większe miejscowości, następnie wsie i maleńkie osady. (…) Zdarzało się, że mieszkający w danej wsi osadnicy "spolszczali" nazwę niemiecką, np. niemieckie Korschen miejscowi nazwali Korszynem (dziś są to Korsze). Bywało, że gdy zachwyciło ich coś w okolicy (miejsce, czy zdarzenie) nadawali temu miejscu zupełnie inną od niemieckiej nazwę i tak np. dzisiejsze Drogosze, które w czasach Prus Wschodnich nazywano Doenhoffstadt-Wolfsdorf, osadnicy nazwali "Pałacowem", ponieważ w tej miejscowości znajdował się okazały, bogaty pałac jednej z najznamienitszych wschodniopruskich rodzin - Doenhoff. (…) Nadawane przez krakowską komisję nazwy nie były potulnie przyjmowane przez miejscowych, a szczególną burzę wywołało nazwanie Loetzen - Giżyckiem na cześć działacza mazurskiego Gustawa Gizewiusza, który mało był z tym miastem związany. (…) Mimo iż nazwa Giżycko przyjęła się w powszechnej świadomości, to w mieście wciąż żywe są Łuczany i tak np. przepływający przez miasto kanał nazywany jest do dziś "łuczańskim".

Strach padł również na autochtonów, rdzennych mieszkańców Warmii i Mazur. Erwin Kruk, kronikarz regionu, po latach zanotował: "Tak jak stosunek do Żydów, podobnie można znaleźć liczne, ale przemilczane, przykłady, jak postępowano w stosunku do autochtonów na tzw. ziemiach zachodnich. W naszym regionie trudno było się zetknąć z Żydami. Ale to, co ludzie z Kurpiowszczyzny i Mazowsza wyprawiali z Mazurami, to można - przy odrobinie wyobraźni - porównać z sytuacją Żydów w regionach, w których po wojnie stanowili widoczną mniejszość. (...) znam ten powojenny strach na Mazurach, na Warmii. W niektórych powiatach takie były zdarzenia, że jeszcze dzisiaj o tym nie chce się opowiadać głośno. Mało tego, słuchający nie uwierzą w te opowieści. Przecież Polacy są szlachetni. Taka opinia przeważa”.

Społeczność ta [Mazurów] po  1945 r.  ulegała  stopniowej  dezintegracji  i  rozpadowi,  głównie w wyniku kolejnych fal migracji do Niemiec. Po zakończeniu II wojny światowej na Mazurach, podobnie jak na innych obszarach Ziem Zachodnich i Północnych, w zasadniczy sposób zmieniły się dotychczasowe stosunki państwowe, polityczne, wyznaniowe, gospodarcze, ludnościowe i narodowe. Z 80 tys. Mazurów, którzy pozostali na swej ojczystej ziemi po 1945 r., obecnie w Polsce mieszka ich około 6–10 tys. (w spisie powszechnym z 2011 r. deklarację identyfikacji z mazurskością złożyło  ponad  1,6  tys.  osób).  Główne  skupiska  ludności  mazurskiej  znajdowały  się  w 1947 r. w powiatach: mrągowskim (28,5 tys.), szczycieńskim (14,3 tys.), ostródzkim (9 tys.), giżyckim (7 tys.) oraz piskim (4,4 tys.) i kętrzyńskim (3,6 tys.).

Sytuacja Łemków zmieniła się po II wojnie światowej. Najpierw w latach 1944-1946 część tej ludności na podstawie umowy między Polską a ZSRR wyjechała (teoretycznie dobrowolnie, w praktyce pod naciskami) na teren Ukrainy, szacuje się, że około 70 tysięcy ludzi opuściło wówczas Łemkowszczyznę. W 1947 roku natomiast miała miejsce akcja 'Wisła', której celem było przesiedlenie Ukraińców (w tym też Łemków, uważanych wówczas za Ukraińców) na Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce. Wysiedlono wówczas 140-150 tysięcy osób, w tym 25-35 tysięcy Łemków. Przyjmując, że przed II wojną światową na terenie Beskidu Niskiego żyło ok. 100 tysięcy Łemków, to po akcji 'W' tereny te stały się prawie bezludne. Na Ziemiach Zachodnich osadzano ich na wsiach jako ludność rolniczą. Pewne zmiany zaszły po 1956 roku: część tej ludności (około 5-10 tysięcy osób) powróciła na Łemkowszczyznę, gdzie obecnie stanowią 25% mieszkańców, część przeniosła się do dużych miast (głównie do Warszawy, Wrocławia, Krakowa i Gorzowa). J. Żurko szacuje, że obecnie na obszarze Polski może mieszkać około 80 tysięcy Łemków (biorąc pod uwagę wysoki przyrost naturalny w tej grupie).

O obecności niegdyś ludzkich siedzib świadczą zdziczałe drzewa owocowe, które rosną w miejscach dawnych ogrodów, oraz kamienne piwnice, dziś przykryte grubą warstwą ziemi, niemal niewidoczne. Bez znajomości losów tej doliny zwykły turysta minąłby miejsca bez większej refleksji, nie domyślając się nawet ich tragicznej historii.

Mieszkańcami owych wiosek byli Łemkowie – mniejszość narodowa, którą w latach czterdziestych wysiedliły stąd władze komunistycznej Polski. Początkowo akcja przesiedleńcza była dobrowolna, a mieszkańcy wyjeżdżali do Ukrainy. Jednak po 1947 roku rozpoczęto akcję „Wisła”. Łemkowie zostali przymusowo przesiedleni na tereny Dolnego Śląska.  Akcja objęła 200 wsi, z czego 20 zostało całkowicie wyludnionych.

Sytuacja Łemków zmieniła się po II wojnie światowej. Najpierw w latach 1944-1946 część tej ludności na podstawie umowy między Polską a ZSRR wyjechała (teoretycznie dobrowolnie, w praktyce pod naciskami) na teren Ukrainy, szacuje się, że około 70 tysięcy ludzi opuściło wówczas Łemkowszczyznę. W 1947 roku natomiast miała miejsce akcja 'Wisła', której celem było przesiedlenie Ukraińców (w tym też Łemków, uważanych wówczas za Ukraińców) na Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce. Wysiedlono wówczas 140-150 tysięcy osób, w tym 25-35 tysięcy Łemków. Przyjmując, że przed II wojną światową na terenie Beskidu Niskiego żyło ok. 100 tysięcy Łemków, to po akcji 'W' tereny te stały się prawie bezludne. Na Ziemiach Zachodnich osadzano ich na wsiach jako ludność rolniczą. Pewne zmiany zaszły po 1956 roku: część tej ludności (około 5-10 tysięcy osób) powróciła na Łemkowszczyznę, gdzie obecnie stanowią 25% mieszkańców, część przeniosła się do dużych miast (głównie do Warszawy, Wrocławia, Krakowa i Gorzowa). J. Żurko szacuje, że obecnie na obszarze Polski może mieszkać około 80 tysięcy Łemków (biorąc pod uwagę wysoki przyrost naturalny w tej grupie).

Wysiedlenia lat 1944-1947, które dotknęły grupę zmieniły także oblicze Łemkowszczyzny, straciła ona jednoznacznie etniczny charakter. Miejsca zamieszkiwane przez Łemków zajęli polscy osadnicy. I chociaż o obecności Łemków świadczą do dzisiaj charakterystyczne ze względu na swą architekturę miejsca kultu i cmentarze, to jednak jej charakter się zmienił. W związku z traumą wysiedleń, która (…) jest podstawowym doświadczeniem integrującym społeczność łemkowską nie można już też powiedzieć, że Łemko, to ten kto mieszka na Łemkowynie. Łemko bowiem może równie dobrze mieszkać w którejś z wsi Łemkowszczyzny jak i we Wrocławiu, Legnicy czy Przemkowie. Potwierdzają to wyniki Spisu Powszechnego z 2002 roku – największa ilość deklaracji łemkowskich (3082) pochodziła z województwa dolnośląskiego. Wysiedlenia to jedna z głównych przyczyn zmiany etnicznego oblicza Łemkowszczyzny. Nie bez znaczenia były także procesy modernizacji, i będąca jej wynikiem zwiększona ruchliwość społeczna, przerwały one bowiem wielowiekową izolację społeczności, izolację, która chroniła łemkowską tożsamość i sprawiała, że nie była ona atakowana przez wpływy z zewnątrz.

Po zakończonej wojnie w latach 1944-1946 wyjechało z województwa białostockiego do Białoruskiej SRS - 34 411 osób, w tym z powiatu białostockiego z Białymstokiem -12 828, z powiatu bielskiego - 10 122 i z powiatu sokolskiego 960 osób. Stanowiło to niecałe 20,0% ludności białoruskiej mieszkającej na zachód od linii Curzona (…)

Zdaniem historyka Eugeniusza Mironowicza uzasadnione obawy władz PKWN o przynależność państwową Białostocczyzny zaowocowały strategią polegającą na wciągnięciu ludności białoruskiej do budowy polskiego aparatu władzy komunistycznej. Wielu Białorusinów zasiliło lokalne komitety PPR, w niektórych stanowili większość, podobnie jak w terenowych urzędach gminnych, radach narodowych, a także organach UB i MO. Na początku 1945 r. PPR na terenie powiatu białostockiego liczyła 228 członków, w tym 175 Białorusinów, 52 Polaków i Żyda. Akces ten wynikał jednak nie tylko z politycznej strategii władz pozbawionych szerszego poparcia społecznego, kryły się za nim również inne przyczyny. Białorusini sekowani w przedwojennej „pańskiej” Polsce jako prawosławni i ,,ruscy”, w Polsce „ludowej widzieli swoją szansę na społeczny i narodowościowy awans, podobnie zresztą jak niektórzy Żydzi. Polskie podziemie postrzegało to inaczej - jako nielojalność i poparcie dla obcego reżimu. Pacyfikacje, jakich dopuszczali się na terenach Białostocczyzny Niemcy i później Armia Czerwona, pokazały, jak należy karać za tego typu ,,przewiny”. Motywację ideologiczną stanowiło przedwojenne, endeckie hasło ,,Polska dla Polaków”, którego spełnienie wydawało się nakazem chwili dla ultrapatriotycznych żołnierzy podziemia. Ludność białoruska była więc straszona, bita, rabowana, jej wsie palone, również dlatego, żeby skłonić Białorusinów do opuszczenia Polski.

Uczucie strachu i niepewności w stosunku do Polaków i państwa polskiego - tak należy określić stan umysłów ludności białoruskiej w okresie zaraz powojennym. ,U nas polscy bandyci prześladują Białorusinów(...) nikt z nas nie śpi w domu” - czytamy w jednym z prywatnych listów. Wojenny wzrost agresji w połączeniu z radykalizacją nacjonalizmu powodował, że dochodziło do mordów na ludności cywilnej. Z okolic miejscowości Kleszczele w województwie białostockim ktoś pisał:

„Żyłyśmy spokojnie do czasu, jak się zjawili polscy partyzanci. Spalili nas w proch, cała wioska spalona z budynkami i mieszkańcami. W naszym budynku spalili 7 owiec, krowę i źrebaka, a kobyłę zabrali ze sobą.”

,,Polscy bandyci”, jak mówiła białoruska ludność, potrafili zamordować z błahego powodu, np. rzekomo nieprzychylnego stosunku do leśnego wojska. Na przełomie stycznia i lutego 1946 r. 3. Brygada NZW, dowodzona przez kpt. Romualda Rajsa ,,Burego” spaliła wsie Zaleszczany, Zanie, Szpaki i Końcowiznę. W płomieniach bądź od karabinowego ognia zginęło 87 osób, w tym kobiety i dzieci, kilkadziesiąt zostało dotkliwie okaleczonych. Czasami przed rozstrzelaniem - podobnie jak w czasach wojen religijnych - ratowało przyznanie się do wiary katolickiej. Część polskiej ludność akceptowała przemoc wobec swoich białoruskich sąsiadów, niektórzy - być może sami w stanie silnego strachu - wskazywali domy, w których mieszkali Białorusini. W swojej masie Polacy nie byli jednak w stanie uwierzyć, że spalenia wsi dopuścili się ich rodacy. Akceptowano cel: stworzenie jednonarodowego państwa narodowego, ale nie metody zastosowane przez kpt. „Burego”.

Po zakończonej wojnie w latach 1944-1946 wyjechało z województwa białostockiego do Białoruskiej SRS - 34 411 osób, w tym z powiatu białostockiego z Białymstokiem -12 828, z powiatu bielskiego - 10 122 i z powiatu sokolskiego 960 osób. Stanowiło to niecałe 20,0% ludności białoruskiej mieszkającej na zachód od linii Curzona (…)

Najważniejszymi zagadnieniami, które dominowały w transferze z Białorusi były sprawy kryteriów określających narodowość uprawnionych do wyjazdu do Polski (nie wszyscy rdzenni mieszkańcy Białorusi czuli się Białorusinami i w obawie przed Sowietami chcieli zostać przesiedleni wraz z Polakami) oraz kwestia mienia. Wyłonił się tam też specyficzny problem Tatarów i Karaimów, którym władze białoruskie odmawiały prawa do przesiedlenia do Polski. Władze Polski domagały się uznania zasady samookreślenia, a w przypadkach wątpliwych z punktu widzenia strony białoruskiej proponowano oparcie się na dokumentach, zeznaniach świadków oraz takich obiektywnych sprawdzianach jak język i związki kulturowe. Znaczny odłam ludności Białorusi określał się jako „tutejsi”, nie poczuwając się ani do polskiej, ani do białoruskiej wspólnoty narodowej (…)

Obecnie synagoga działoszycka, podobnie jak sąsiadujący z nią, pochodzący z tego samego okresu dom kahalny, stanowi klasyczny (i to odnoszący się nie tylko do zabytków żydowskich) przykład destrukcji architektury, która nagle straciła nie tylko swoją funkcję, ale i cały, niezbędny, by przetrwała, kontekst społeczny. Przez wiele powojennych lat nikt nie widział w tych obiektach zabytku. O przedwojennych sąsiadach, którzy niegdyś stanowili większość mieszkańców miasteczka, starano się nie pamiętać. Jak zawsze w takich przypadkach obawiano się, że o „mienie pożydowskie” upomną się dawni właściciele. Podświadomie niepokoiła wiedza o Żydach, którzy wrócili po wojnie i którzy zginęli w niewiadomych okolicznościach - prawdopodobnie zamordowani przez ukrywające się w okolicy resztki Narodowych Sił Zbrojnych... Pamięci nie służył także system komunistyczny. Ludzie wcale nie czuli się wolni. Wielu członkom antyhitlerowskiego podziemia groziło więzienie, a nawet śmierć. Nadal musieli się ukrywać... A potem, w latach 60., „za Gomułki”- nie było już o czym mówić”.

W powojennej Polsce największe skupisko Żydów powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby), w Łodzi (30 000 osób), Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób) i w Krakowie (13 000 osób). Po kieleckim pogromie wśród Żydów zapanowała panika. Opuszczano mniejsze miejscowości, więcej osób szukało kontaktu z organizatorami nielegalnych emigracji. Ponieważ Żydzi przeżyli okres ogromnych cierpień, ukrywając się podczas holokaustu albo starając się przeżyć na terenie Rosji, nie trzeba ich było zbytnio zachęcać, aby uciekali ze sceny, na której rozegrał się ich dramat, tak daleko, jak tylko potrafią. Władze polskie umożliwiły ocalałym emigrację do Palestyny. Od lipca do grudnia 1946 roku z Polski wyjechało ok. 70 tysięcy Żydów

a) (…) w powojennej strukturze zawodowej ludności żydowskiej największą grupę stanowili rzemieślnicy: ok. 27%, kupcy zaledwie 3,4%, rolnicy 0,6%. Podejmowana po roku 1945 przez Centralny Komitet Żydów w Polsce produktywizacja ludności żydowskiej, miała na celu przezwyciężenie „stanu rozpaczy i apatii [po Zagładzie – M.S.], odzyskania poczucia zdolności do działania i kontrolowania własnego życia”, jak również umożliwienie normalnego funkcjonowania w różnych sektorach gospodarki. W wielu przypadkach tworzenie żydowskich spółdzielni rolniczych zapewniało względne poczucie jedności i bezpieczeństwa społeczności. Dla nie-Żydów takie działania były niezrozumiałe. (…)

b) prowadzili ich podczas okupacji Niemcy, podczas gdy cywilni robotnicy niemieccy zatrudnieni u Rosjan, porządnie odziani, z butnymi minami i głośno rozmawiając po niemiecku jeździli do pracy samochodami. Na szczęście i nasze władze, i Joint Amerykański przyszli szybko z pomocą w gotówce, artykułach żywnościowych i odzieży. Najtrudniejszy problem teraz to było zatrudnienie tych ludzi. Tymczasem w Szczecinie zaczęły to tu, to tam wybuchać antysemickie nastroje. Na targu doszło do jakiejś bójki między sprzedającymi, jeden z Żydów został ciężko pobity, inny został napadnięty gdzieś na torach za miastem. Znajomi moi na noc zabarykadowali drzwi wejściowe stołami i szafkami.

(…) niedoszłe ofiary egzekucji, zwróciwszy się o pomoc do okolicznych chłopów, bywały traktowane jak upiory i odganiane krzyżami i przekleństwami: „Nie można bowiem bezkarnie przekraczać granicy życia i śmierci. Płaci się za to goryczą wiedzy, z którą nie ma co zrobić, wyobcowaniem, stygmatem szaleństwa. Wyobraźnia ludowa kwalifikowała ich jako zmory lub wariatów - istoty groźne, ponieważ bytujące na granicy światów, pomiędzy". W pisanej w getcie warszawskim książce „Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej” Emanuel Ringelblum określa Żydów jako nieboszczyków na urlopie, których mienie można sobie wobec tego bezkarnie przywłaszczać”.

To stało się jeszcze groźniejsze, gdy ułamek ocalałej społeczności wracał do swoich domów i spotykał się z otwartą wrogością.

„Strach pojawił się po pogromie kieleckim” - zapamiętał Michał Głowiński. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w latach 1947-1950 wśród polskich Żydów Irena Hurwic-Nowakowska zdiagnozowała syndrom - jak go nazwała - ucieczki od grupy, zrywania więzów z innymi Żydami, ukrywania swojej żydowskości w obliczu antysemicko nastawionej polskiej większości. W „Rodzinnej historii lęku” Agata Tuszyńska pisała: ,,Wielu ocalonych Żydów wolało po wojnie w Polsce milczeć o swoim pochodzeniu. Przeżyli i postanowili, że nigdy więcej nie będą Żydami. Lepiej się nie przyznawać, nigdy nie wiadomo, kiedy znowu na ciebie zapolują. Nie chcieli czuć się jak zaszczute zwierzęta. Tego lęku przed upokorzeniem pragnęli oszczędzić swoim dzieciom. Wszystko było lepsze od pogardy.

Motywowana lękiem ucieczka od własnej grupy była ważnym elementem doświadczenia nie tylko Żydów, ale również części Niemców i przesiedlonych na północ i zachód kraju Ukraińców. Oni także przez lata ukrywali swoją przynależność narodową, bojąc się „polskiego gniewu”: utraty pracy, wytykania palcami, poniżania.

Obecnie synagoga działoszycka, podobnie jak sąsiadujący z nią, pochodzący z tego samego okresu dom kahalny, stanowi klasyczny (i to odnoszący się nie tylko do zabytków żydowskich) przykład destrukcji architektury, która nagle straciła nie tylko swoją funkcję, ale i cały, niezbędny, by przetrwała, kontekst społeczny. Przez wiele powojennych lat nikt nie widział w tych obiektach zabytku. O przedwojennych sąsiadach, którzy niegdyś stanowili większość mieszkańców miasteczka, starano się nie pamiętać. Jak zawsze w takich przypadkach obawiano się, że o „mienie pożydowskie” upomną się dawni właściciele. Podświadomie niepokoiła wiedza o Żydach, którzy wrócili po wojnie i którzy zginęli w niewiadomych okolicznościach - prawdopodobnie zamordowani przez ukrywające się w okolicy resztki Narodowych Sił Zbrojnych... Pamięci nie służył także system komunistyczny. Ludzie wcale nie czuli się wolni. Wielu członkom antyhitlerowskiego podziemia groziło więzienie, a nawet śmierć. Nadal musieli się ukrywać... A potem, w latach 60., „za Gomułki”- nie było już o czym mówić”.

„W czwartek, 4 lipca 1946 r. tłum mieszkańców Kielc, przy udziale milicjantów i żołnierzy, dokonał masakry ocalałych z Holocaustu Żydów, mieszkających w budynku przy ulicy Planty 7/9. Iskrą, która zainicjowała wybuch przemocy, była plotka o mordzie rytualnym chrześcijańskich dzieci.

Ciąg wydarzeń prowadzących do pogromu kieleckiego rozpoczęło zniknięcie z domu ośmioletniego Henryka Błaszczyka. Ojciec, Walenty Błaszczyk, zgłosił zaginięcie syna na posterunku milicji. Tymczasem chłopiec bez wiedzy rodziców przebywał u rodziny na wsi. Kiedy 3 lipca wieczorem wrócił do domu, w obawie przed karą opowiedział, że przez trzy dni był uwięziony przez Żydów w piwnicy, skąd udało mu się uciec. Chłopiec najwyraźniej odwołał się do funkcjonującej w świadomości potocznej legendy o porywaniu dzieci chrześcijańskich "na macę" (a krążącej po wojnie unowocześnionej wersji – o wykorzystywaniu ich krwi do transfuzji, mającej wzmocnić wycieńczonych Żydów). (…) Żołnierze i milicjanci, którzy podzielali nastroje ogółu, wywlekali Żydów na zewnątrz i oddawali ręce tłumu. Kilka osób wyrzucili przez okna i z balkonu drugiego piętra. Ofiary bito sztachetami, kamieniami, żelaznymi prętami, kolbami karabinów. Część poszkodowanych miała rany postrzałowe i od bagnetów. Nieliczni funkcjonariusze i cywile, którzy stawali w obronie Żydów, spotykali się z agresją rozhisteryzowanego tłumu jako "żydowskie pachołki". (…) Antyżydowska agresja rozlała się również na ulice Kielc. Doszło do kilku zabójstw i napaści na żydowskie mieszkania. (…) Podczas pogromu zginęło co najmniej 40 Żydów, a także 2 Polaków, którzy stanęli w ich obronie; rannych zostało około 40 osób. Następstwem pogromu kieleckiego był wybuch paniki wśród polskich Żydów i fala emigracji, która objęła około 100 tysięcy osób.”

Proces opuszczania Polski przez Niemców przebiegał w kilku fazach. W końcowym okresie wojny, do jej zakończenia, trwała ewakuacja ludności organizowana i prowadzona przez władze niemieckie. Obszary Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Śląska wyludniły się, opuściło je bowiem nawet 70-80 proc. mieszkańców. Trwająca równolegle z ewakuacją pospieszna, wręcz paniczna ucieczka, odbywająca się w szczególnie trudnych warunkach, spowodowała znaczne straty, gdyż w jej wyniku zmarło ok. 600 tys., a zaginęło 1,4 mln osób.

Kontrolowane przez władze polskie tereny na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej były zamieszkane głównie przez ludność niemiecką, a na niektórych obszarach mieszaną. Ponieważ dla nikogo nie było tajemnicą, że zgodnie z decyzją konferencji poczdamskiej cała ludność niemiecka ma zostać wysiedlona do Niemiec, lokalne władze polskie przy pomocy wojska prowadziły wysiedlenia na własną rękę. Gdyby bowiem nie mieszkała tu już ludność niemiecka, nikt nie kwestionowałby zasadności przyznania tych ziem Polsce. Ta samowolna akcja została przerwana pod naciskiem mocarstw. Nadal trwał jednak proces wyjazdu Niemców, na tym etapie organizowany przez polską administrację.

Dochodziło również do antyniemieckich pogromów. Najlepiej opisany jest przypadek Aleksandrowa Kujawskiego i Nieszawy (dziś województwo kujawsko-pomorskie).

Natychmiast po przewaleniu się radzieckiej ofensywy zimowej w Aleksandrowie zawiązała się grupa milicjantów z Mateuszem Pawlakiem w roli komendanta. Większość Niemców (urzędników, funkcjonariuszy NSDAP) uciekła razem z wycofującym się Wehrmachtem. Pozostali ludzie starzy, niedołężni, kobiety z dziećmi. Już na początku lutego 1945 r. Pawlak zastrzelił na oczach żony i córeczki Edmunda Webera, deklarującego polskość, chociaż wywodzącego się z niemieckiej rodziny. W nieodległej od Aleksandrowa Nieszawie doszło do pogromu. Wszystkich okolicznych Niemców spędzono w jedno miejsce. Gdy wyruszali do pracy, zmuszano ich do głośnego skandowania: „My, Niemcy, mordowaliśmy Polaków”. Nocą z 4 na 5 lutego funkcjonariusze milicji, jak to często wówczas się zdarzało, będący pod wpływem alkoholu, wyprowadzili część Niemców nad brzeg Wisły i bijąc pałkami, utopili w rzece 10-15 osób.

Zapewne podobnych linczów było więcej. Zabić Niemca, zwłaszcza rzekomo stawiającego opór, po wojnie było bardzo łatwo. Nikt tego nie ścigał, rzadko karał. Na ostatecznej liście ofiar powinni się znaleźć również Niemcy, którzy zmarli z chorób, głodu, w efekcie psychicznego i fizycznego maltretowania w setkach obozów pracy rozsianych na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Niemniej liczbę antyniemieckich samosądów w Polsce należy uznać za niewielką w porównaniu z tym, co się działo w czeskich Sudetach, gdzie wiosną i latem 1945 r. miały miejsce liczne mordy i pogromy. Tej różnicy nie należy tłumaczyć rzekomo większą wśród Polaków empatią dla bezbronnych i pokonanych oraz ewentualnie silniej przez Czechów odczuwanym pragnieniem zemsty. Jej przyczyną była obecność wielusettysięcznej Armii Czerwonej na Pomorzu, w Prusach Wschodnich, na Dolnym i Górnym Śląsku. W Sudetach naprzeciw siebie stali tylko Czesi i Niemcy, jednostek radzieckich stacjonowało relatywnie niewiele. Natomiast w Polsce żołnierze z czerwoną gwiazdą na hełmach dominowali w społecznym krajobrazie. Wielokrotnie po zdobyciu miejscowości, zwłaszcza silnie bronionej przez Wehrmacht, ogarnięci szałem bitewnym, sami dokonywali krwawych aktów zemsty, łącznie z rozstrzeliwaniem kobiet i dzieci.

Werdykt konferencji Poczdamskiej z dnia 2.08.1945 r. był w tej dziedzinie jednoznaczny: "Trzy rządy rozważywszy sprawę pod każdym względem uznają, że należy przedsięwziąć przesiedlenie do Niemiec ludności niemieckiej lub jej elementów pozostałych w Polsce..." (…). Spełnienie tego postanowienia, w ówczesnych warunkach istniejących w 1945, r., wymagało wysiedlenia do poczdamskich Niemiec ponad 3,0 min byłych obywateli niemieckich. Ponadto na terenach II Rzeczypospolitej, położonych na zachód od linii Curzona przebywało jeszcze niecałe 0,5 mln osób narodowości niemieckiej. Plan wysiedlenia Niemców z Polski zaaprobowała Sojusznicza Rada Kontroli 20.11.1945 r., która będąc świadoma rozmiarów akcji i jej konsekwencji przewidywała przesiedlenie z Polski do Niemiec 3,5 min ludności narodowości niemieckiej. Zamierzano około 2,0 min Niemców skierować do strefy sowieckiej, zaś 1,5 min do strefy brytyjskiej.

Zorganizowane wysiedlanie ludności niemieckiej rozpoczęło się dopiero w 1946 r., poprzedzone porozumieniem polsko-brytyjskim z lutego tegoż roku. W tym czasie (14.02.1946 r.) odbył się w Polsce spis ludności, który odnotował na terytorium Polski 2288,0 tys. ludności niemieckiej. Ponadto 417,4 tys. osób było objętych akcją weryfikacyjną mającą na celu wyjaśnienie narodowości. Osoby nie zweryfikowane, które nie udowodniły swojej polskości były przeznaczone do wysiedlenia.

W 1947 r. w ramach akcji ,,Wisła” (akcja ,,W”) komunistyczne władze Polski pod pretekstem zwalczania ukraińskiego podziemia przesiedliły z południowo-wschodnich regionów Polski na ziemie zachodnie i północne większość mieszkających w Polsce Ukraińców. Pamiętać jednak należy, że po oficjalnym zakończeniu operacji na tzw. ziemie odzyskane nadal przybywały transporty z Ukraińcami, a wysiedlenia pod kryptonimem akcji ,,Wisła” przeprowadzane były jeszcze na początku lat pięćdziesiątych zarówno na Łemkowszczyźnie, jak i na Chełmszczyźnie. W sumie, jak się szacuje, z województw krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego wysiedlono około 150 tys. osób narodowości ukraińskiej.

Przeprowadzając akcję ,,Wisła” oraz osiedlając Ukraińców w dużym rozproszeniu na zachodnich i północnych ziemiach Polski, władze zamierzały przyspieszyć procesy asymilacyjne wśród tej społeczności. Zalecała to m.in. instrukcja MZO z 10 listopada 1947 r., przesłana do wszystkich urzędów wojewódzkich, w której stwierdzano: ,,zasadniczym celem przesiedlenia osadników »W« jest ich asymilacja w nowym środowisku polskim, dołożyć należy wszelkich wysiłków, aby cel ten był osiągnięty. Nie używać w stosunku do tych osadników określenia »Ukrainiec«. W przypadku przedostania się z osadnikami na ziemie odzyskane elementu inteligenckiego należy takich bezwzględnie umieszczać osobno i z dala od gromad, gdzie zamieszkują osadnicy z akcji »W«”. Od samego więc początku przesiedleńcy ukraińscy nie mogli zmieniać miejsca pobytu, a nawet przemieszczać się swobodnie w granicach danego powiatu czy województwa. Janusz Pietkiewicz w swym piśmie do wojewodów wymieniał tylko trzy przypadki, w których było to możliwe: gdy rozdzielono rodziny żyjące we wspólnocie gospodarczej, gdy zmiana miejsca dotyczy osób starych lub innych niezdolnych do pracy, które chcą się przesiedlić do krewnych mieszkających na ziemiach odzyskanych oraz gdy zmiana dotyczy członków rodzin osób, które przed akcją ,,Wisła” osiedliły się na ziemiach zachodnich i północnych (…).

Uwieńczeniem kategorycznych zakazów dotyczących powrotów Ukraińców był dekret z 27 lipca 1949 r. (wszedł w życie 10 sierpnia 1949 r.) o przejęciu niepozostających w faktycznym władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich położonych w niektórych powiatach województw białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego. Na jego mocy wszystkie nieruchomości pozostawione przez przesiedlonych Ukraińców przeszły na własność państwa. Podobnie było z mieniem cerkiewnym, z tym jednak, że jego część przejął Kościół rzymskokatolicki, część zaś Cerkiew prawosławna.

Jedyną alternatywą w takiej sytuacji pozostawał wyjazd do USRR. Nie jest znana dokładna liczba osób, które wybrały tę możliwość. Wiadomo jednak, iż w latach 1947-1948 wyjechało kilkadziesiąt osób z województwa olsztyńskiego, istnieją też informacje o wyjazdach z województwa gdańskiego. Roman Drozd szacuje, że mogło w ten sposób opuścić Polskę kilkaset osób. Z danych PUR wynika zaś, że w samym 1948 r. z Polski do USRR wyjechało 1164 Ukraińców.

Oprócz ograniczeń w przemieszczaniu się zlikwidowano wszelkie formy aktywności społeczno-kulturalnej, stanowiącej - jak stwierdziła Bożena Beba - „osnowę [..] życia w miejscowościach rodzinnych”. Nie tylko zlikwidowano ,,Proswitę” czy organizacje młodzieżowe, jak np. ,,Płast”, ale nawet zakazano prywatnego pielęgnowania przez ludność ukraińską własnej kultury. Wprawdzie w kwestii tej nie istniały żadne dyrektywy czy rozporządzenia, jednak praktyka wskazywała, że mówienie w języku ukraińskim, śpiewanie czy zachowywanie tradycyjnych obrzędów i zwyczajów traktowane były jako przejaw ,,nacjonalizmu”.

Nie utworzono też szkół ukraińskich (ani z nauczaniem języka ukraińskiego). Dzieci w wieku szkolnym kierowano do powszechnych szkół polskich, w których stanowiły niewielki na ogół odsetek uczniów, co również miało wpłynąć na ich asymilację.

W stosunku do Litwinów, Białorusinów i Ukraińców obowiązywać miała także zasada dobrowolności. Przymus sytuacyjny w największym stopniu odczuwali Ukraińcy, jednak nie był on na tyle silny, żeby zmusić znaczącą większość ludności ukraińskiej do opuszczenia swojej ojczyzny lokalnej. W przypadku ludności ukraińskiej, która z racji liczebności, jak i z uwagi na poziom eskalacji konfliktu narodowościowego uznawana była za element wrogi, jesienią 1945 r. zastosowano - za zgodą władz radzieckich - przymus bezpośredni. Wysiedlenie ponad 482 tys. osób, czyli - jak oceniano w 1946 r. - aż 97 proc. zamieszkałych w Polsce Ukraińców, oznaczać miało definitywne rozwiązanie problemu mniejszości ukraińskiej w państwie polskim. W przypadku ludności litewskiej i białoruskiej brak przymusu bezpośredniego spowodował, że tylko nieznaczna jej część przesiedliła się na wschód.