15 marca 1921 r. Soghomon Tehlirian, 24-letni Ormianin, zastrzelił na ulicy Berlina Talaata Paszę, byłego wielkiego wezyra Imperium Osmańskiego, który od listopada 1918 r. przebywał w Niemczech. Talaat był głównym organizatorem rzezi Ormian w osmańskiej Turcji, uznawanej za jeden z pierwszych nowożytnych przypadków ludobójstwa. W latach 1915–1917 na wschodzie Azji Mniejszej zamordowano od 1,2 do 1,5 miliona osób (w tym samym czasie Turcy poddali eksterminacji także Asyryjczyków i Greków pontyjskich). Tehlirian cudem przeżył jedną z masakr w Armenii, a po zakończeniu I wojny światowej dołączył do sztabu operacji „Nemesis”, której celem było wymierzenie sprawiedliwości sprawcom ludobójstwa. Po głośnym procesie sąd niemiecki, odwołując się do traumatycznych doświadczeń Tehliriana, uniewinnił go.

Wypadki te miały wielkie znaczenie dla Rafała Lemkina, w tamtym czasie studenta prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Lemkin był zdumiony bezkarnością tureckich sprawców ludobójstwa, związaną z niechęcią innych państw do wtrącania się w sprawy tureckie, a także taktyką, którą musieli zastosować obrońcy Tehliriana, by uchronić go przed więzieniem. Dlatego później uważał, że w obronie grup etnicznych narażonych na systematyczną eksterminację w danym państwie, inne kraje powinny mieć prawo do naruszania jego suwerenności.

(…)

W 1926 r. opublikował analizę sowieckiego kodeksu karnego, wprowadzającego m.in. regułę odpowiedzialności zbiorowej, niezgodną z tradycją prawa europejskiego. Na międzynarodowych konferencjach prawniczych w okresie międzywojennym czynił starania o stworzenie prawnej definicji masowych aktów terroru — jak wówczas to określał, „barbarzyństwa i wandalizmu” — oraz stworzenie mechanizmów przeciwdziałania. Dążył do tego, by zbrodnie takie, jak te zorganizowane przez Talaata Paszę i jego popleczników, mogły być sądzone. (…)

Jesienią 1939 r. Lemkin zdołał opuścić zaatakowaną przez Niemcy Polskę, przez Litwę dotarł do Szwecji, a potem przez Związek Radziecki i Japonię przedostał się do USA. Podczas wojny bezskutecznie starał się zwrócić uwagę rządów Stanów Zjednoczonych na trwającą Zagładę europejskich Żydów. Definicję ludobójstwa, nazwanego przez niego genocide, przedstawił w pracy Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysys of Government, Proposals for Redress, wydanej w 1944 r. w USA 

(…)

zwracał uwagę na dążenie władzy stosującej taką politykę zarówno do fizycznej eksterminacji ludności (np. danej grupy etnicznej), jak i dążenie do zniszczenia jej kultury. „Ludobójstwo” to zaproponowany przez niego, zupełnie nowy termin (…) wykorzystano go w aktach oskarżenia wobec nazistowskich przywódców podczas procesów norymberskich. (…)

Po kilku latach rozmów i hamowaniu jego inicjatywy przez delegacje ZSRR, Wielkiej Brytanii i państw arabskich, w grudniu 1948 r. ONZ przyjęła Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. (…)

Rodzice Lemkina zostali zamordowani w Treblince w 1942 r. (…)

 

W rozumieniu Konwencji w Sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide,) z 1948 roku, ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, taki jak:

• zabójstwo członków grupy;
• spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;
• rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;
• stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy;
• przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.

Konwencja potwierdza, że ludobójstwo, popełnione czy to w czasie pokoju czy w warunkach wojennych, jest zbrodnią ściganą na mocy prawa międzynarodowego, a strony Konwencji zobowiązują się do jej “zapobiegania i karania” winnych ludobójstwa. Obowiązek zapobiegania i powstrzymania ludobójstwa spoczywa przede wszystkim na państwie, na terenie którego doszło do popełnienia tej zbrodni.

 

Nie umiem powiedzieć, kiedy po raz pierwszy pojawiło się określenie „odpowiedzialność zbiorowa”. Mimo to jestem prawie pewna, że nie tylko samo to określenie, ale i związane z nim dylematy, swoje znaczenie i zasięg zawdzięczają polityce, nie zaś prawu czy moralności. Normy prawne i moralne mają jedną ważną cechę wspólną: odnoszą się zawsze do osoby i tego, co ona zrobiła. Jeśli się zdarzy, że osoba ta jest uwikłana w jakieś wspólne przedsięwzięcie, jak to się dzieje w przypadku zorganizowanej zbrodni, wówczas przedmiotem osądu nadal pozostaje ta właśnie osoba - stopień jej uczestnictwa, jej szczególna rola, a nie grupa. Fakt członkostwa w grupie liczy się tylko o tyle, o ile zwiększa prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez konkretną jednostkę; w zasadzie więc nie różni się od takich czynników jak zła reputacja czy kryminalna przeszłość. Niezależnie od przynależności oskarżonego: do mafii, do SS czy do jakiejś innej grupy przestępczej lub politycznej, niezależnie od jego zapewnień, iż był tylko pionkiem wykonującym rozkazy swoich przełożonych i robił to, co każdy inny zrobiłby na jego miejscu, i tak w chwili, gdy człowiek ów staje przed sądem, występuje tam jako osoba i odpowiada za to, co sam uczynił. Na tym właśnie polega wielkość postępowania sądowego, że nawet pionek może ponownie stać się osobą. 

(…)

Jeśli chodzi o samych przestępców, to główną ułomność ich charakteru zdaje się stanowić dość naiwne przekonanie, że wszyscy ludzie są w gruncie rzeczy tacy sami jak oni; że ich własna występna natura jest nieodłącznym składnikiem kondycji ludzkiej, wolnej od hipokryzji i konwenansów.

 

„Wolfgang Sofsky zauważa, że ,terror był oparty na zasadzie arbitralności, zaskoczenia i szybkości, czyli na przeciwnościach tego, co cechuje na ogół biurokrację”. Zaznacza też, iż w obozach zabija się nie dlatego, że jest się do tego zmuszonym, ale dlatego, że ma się do tego prawo. Rosemary O'Kane przypomina natomiast, że terror totalitarny - nazistowski, stalinowski czy czerwonych Khmerów - nie funkcjonuje za pośrednictwem nowoczesnego państwa, ale pod jego płaszczykiem, w miejscach zajętych przez partię i jej rozliczne „sekcje specjalne”. Jeśli terror ma jakiś związek z nowoczesnością, to nie ze względu na mobilizację nauki, techniki czy biurokracji, ale z uwagi na konieczność usuwania akcji ludobójczych daleko od wzroku opinii publicznej. W ramach nowoczesnego społeczeństwa, coraz bardziej przejrzystego i uznającego przemoc za nieuprawnioną, to właśnie skomplikowana operacja ukrywania terroru (obóz, „wschód”, Syberia, las) popełnianego bez reklamy przez grupy nienależące do tradycyjnych struktur państwowych, czyni ludobójstwo nowoczesnym.

(…) Bauman wskazuje na istotny fenomen: ,Ludobójstwo nowoczesne jest ludobójstwem mającym określony cel. Pozbycie się wroga nie jest celem samym w sobie, jest środkiem do celu, koniecznością, która z tego celu wypływa, krokiem, który trzeba zrobić, by dojść do kresu drogi. Celem jest monumentalna wizja lepszego społeczeństwa, radykalnie odmiennego. Nowoczesne ludobójstwo jest elementem inżynierii społecznej zmierzającej do stworzenia porządku społecznego zgodnego z projektem idealnego społeczeństwa” (…) Wychodząc z tych założeń, definiuje on nowoczesne ludobójstwo jako, pracę ogrodnika". Sztuczny porządek ogrodu determinuje to, co jest szkodliwe i zbędne w zaplanowanej harmonii i pięknie całości (chwasty, robactwo). Wizja społeczeństwa – ogrodu powoduje zdefiniowanie niektórych jego elementów jako ,ludzkie chwasty", które należy wyrwać z korzeniami, ,wyczyścić’.” 

 

„Mitologizacja niepodzielnego narodu jest nieodłącznie związana z napiętnowaniem ludzi, segregacja, wykluczenie obcych, by raz na zawsze przegnać widmo wojny domowej. Dla totalitaryzmu typu komunistycznego społeczeństwo bezklasowe pozwala połączyć naród i lud poprzez wyeliminowanie form społecznych skazanych na zagładę przez historię (ukraińskich kułaków, „nowego ludu" kambodżańskiego). W totalitaryzmie typu nacjonalistycznego i rasistowskiego chodzi o wyeliminowanie grup etnicznych, które nie chcą się zintegrować bądź symulują integrację (Ormianie, Cyganie, Żydzi, muzułmanie bośniaccy, Tutsi), aby stworzyć naród oczyszczony z wszelkich podziałów biologicznych czy etnicznych. Ludobójstwo jest więc pomyślane jako radykalny sposób zakończenia konfliktów i scalenia społeczeństwa wokół unitarnego ideału (panturkizm, Homo sovieticus, Volksgemeinschaft, Demokratyczna Kampucza, Wielka Serbia, władza Hutu).”