Do Polski [wróciłem] w [19]46 roku w maju. Transport przyjechał do Chełma, byliśmy jakieś dwie godziny na stacji w Chełmie. Ja wyszedłem [z pociągu], widziałem, że nikogo nie ma. Było paru Żydów i był antysemityzm. Przeszedłem koło domu, tam nic nie było. Co ja miałem tam robić? Była obawa przed antysemityzmem. Polacy myśleli, że się przyjeżdża, żeby odebrać majątki. I po wojnie zabijano Żydów, którzy przyjechali i powiedzieli: – To jest moje! To pojechałem dalej, gdzie transport prowadził – do Wrocławia. We Wrocławiu myśmy wyszli [z pociągu], tam już było Żydów więcej, we Wrocławiu było około dziesięciu tysięcy Żydów, a miasto było puste, bo Niemców wyprowadzili stamtąd.

1. Tojwi Blatt miał zniknąć, tymczasem wracał piechotą z Mchów do Izbicy. (…) Było lato 1944 roku. Tojwi miał siedemnaście lat. Na zachodzie alianci przełamywali Niemców w Normandii, na wschodzie Armia Czerwona wypierała ich daleko za linię Wieprza. Na łąkach wokół Izbicy pasły się stada bezpańskich źrebaków wyprowadzonych przez Niemców z majątku Smorczewskich w pobliskiej Tarnogórze. W miasteczku trwały porządki. Partyzanci chowali co lepsze sztuki broni, a gorsze zdawali lokalnym komendantom, bo przecież wojna już się skończyła, więc wyszedł nakaz rozbrojenia ludności. Sowieccy saperzy szukali niewybuchów. (…) Kiedy Tojwi dotarł do Izbicy, zdał sobie sprawę, że nikt na niego nie czeka. Na ulicy spotkał piegowatego kolegę ze szkoły opartego o ścianę jednego z budynków.

– Czego się tu kręcisz, zasrany Żydzie? – rzucił na powitanie. – Myślisz, że jak czerwoni przyszli, to już będzie geszeft? Ja cię mogę w tej chwili zakatrupić tym oto pistoletem...

Tojwi zrozumiał, że nie otworzą się przed nim żadne drzwi w rodzinnym mieście. Nawet w jego dawnym domu mieszkał już ktoś obcy.

Poszedł do piekarni. Stara Królikowska przywitała go z uśmiechem. Rozmawiali do późna. (…) Królikowska zaproponowała, że go przyuczy do zawodu. Tak został pomocnikiem. Zaczynał pracę kilka godzin po północy, kiedy do zakładu przychodził piekarz Piasecki. Tojwi czyścił piec, przygotowywał precle, bułki, ale nikt już nie dzielił wypieków na trefne i koszerne. O szóstej rano zasypiał na legowisku nad ciepłym piecem. Królikowska karmiła go zupą i bułkami.

(…) Głośne walenie do drzwi wyrwało Tojwiego ze snu. Ktoś dobijał się do piekarni. Zaspana i potargana Królikowska rzuciła tylko:

- Uciekaj na strych!

Żydowi nie trzeba powtarzać. Migiem znalazł się na górze i wcisnął w najciemniejszy kąt. Usłyszał, jak na dole otwierają się drzwi. Słowa, rozmowa. Po chwili wołanie, że może zejść. Znów trzeba wyczyścić piec, przygotować precle, bułki. Stara Królikowska nic nie powiedziała, ale Tojwi czuł, że coś jest nie tak. Odkąd zaczął pracować w piekarni, ani razu nie wyszedł na zewnątrz. Szukali go? Ktoś zdradził, że w piekarni pracuje Żyd? Piekarz Piasecki podszedł do niego, kiedy Królikowska gdzieś wyszła.

– Tojwi, uciekaj stąd! – powiedział wystraszony. – Nie czekaj, bo może być za późno! – A potem dodał, że w Izbicy nie ma już ani jednego Żyda, że to, co było żydowskie, należy teraz do Polaków, a oni nie mają zamiaru oddać zajętych domów. – Szukają cię, szukają! Uciekaj, jedź do Lublina, zanim będzie za późno.

Tojwi zawinął w papier kilka bułek. Wyszedł z piekarni. Przecież wojna się skończyła, a mimo to on znowu musiał uciekać. (…).

Do Polski [wróciłem] w [19]46 roku w maju. Transport przyjechał do Chełma, byliśmy jakieś dwie godziny na stacji w Chełmie. Ja wyszedłem [z pociągu], widziałem, że nikogo nie ma. Było paru Żydów i był antysemityzm. Przeszedłem koło domu, tam nic nie było. Co ja miałem tam robić? Była obawa przed antysemityzmem. Polacy myśleli, że się przyjeżdża, żeby odebrać majątki. I po wojnie zabijano Żydów, którzy przyjechali i powiedzieli: – To jest moje! To pojechałem dalej, gdzie transport prowadził – do Wrocławia. We Wrocławiu myśmy wyszli [z pociągu], tam już było Żydów więcej, we Wrocławiu było około dziesięciu tysięcy Żydów, a miasto było puste, bo Niemców wyprowadzili stamtąd.

Wymordowanie Żydów w głównej mierze, choć nie tylko, przez hitlerowców – pozostawiło nagle ogromną lukę w społecznej i ekonomicznej tkance polskiego społeczeństwa, lukę, która szybko się wypełniała. Przede wszystkim na ich majątku dokonało się ogromne uwłaszczenie. Jeśli w setkach miasteczek mniej więcej sześćdziesiąt procent domów było zamieszkanych przez Żydów, to po ich zabiciu domy te mogły być zamieszkane przez nowych właścicieli. Podobnie rzecz miała się z tych domów zawartością: przysłowiowe już poduszki i pierzyny, zastawy, ubrania. Najbardziej łakome kąski zostały zabrane przez Niemców, jednak tego, co zostało, i tak było dużo.

Dostrzeżenie i uznanie faktu przejmowania własności żydowskiej przez ludność polską jest uderzające na takiej zasadzie, na jakiej uderza oczywistość logiczna. Jeżeli przed 1939 rokiem w Polsce żyły trzy miliony ludzi mających jakąś własność, nieruchomości, warsztaty, place i inne dobra, to po ich wymordowaniu własność ta nie znikła, lecz musiała znaleźć nowych właścicieli. To, czego nie udało się wywieźć Niemcom – a więc przede wszystkim nieruchomości – wcześniej czy później przejęli Polacy. Nawet gdyby nie było badań historyków opisujących ten proces, nie można by mu zaprzeczyć. Można tylko o nim nie pamiętać. Ale badania są.

Do 1949 r. oficjalny kurs polityki komunistów wobec ludności żydowskiej zakładał spory margines pluralizmu. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych próbowano stworzyć projekt żydowskiego osiedla. Powstawały żydowskie instytucje społeczno-kulturalne, legalnie działało kilkanaście organizacji i partii. Otwierano szkoły, redakcje gazet, kina, teatry i młodzieżowe kibuce. Żydzi zyskali nieograniczoną możliwość podjęcia studiów wyższych i pracy w administracji. Ofertę władz popierali żydowscy komuniści i działacze Bundu. Tymczasem dylemat „zostać czy wyjechać?” dotyczył prawie każdego ocalałego z Zagłady. W jednym z dokumentów Centralnego Komitetu Żydów Polskich pierwsze lata po wojnie określono jako „czas walizkowych nastrojów”.

Do wyjazdów skłaniały setki osobistych powodów, m.in. chęć połączenia się z ocalałymi krewnymi za granicą, nadzieja na rozpoczęcie nowego życia z dala od cmentarza bliskich, marzenia o własnej ziemi i niechęć do krzepnących nad Wisłą rządów. Niewątpliwie ważnym powodem wyjazdów był antysemityzm, który po wojnie stał się powszechnym doświadczeniem ocalałych polskich Żydów, podejmujących próby powrotu w rodzinne strony. Niezdecydowanych zachęcali syjoniści, roztaczając czarną wizję życia w Polsce i podsycając poczucie zagrożenia. Hasło budowy państwa żydowskiego w Palestynie nigdy nie było tak aktualne i tak nośne. „Jadę do Erec Israel – wyznawał jeden z ocalałych w anonimowej ankiecie przygotowanej po wojnie przez Sarę Hurwic. – Polska przestała dla mnie istnieć wraz z moimi rodzicami i wszystkimi 3-ma milionami Żydów. Teraz czuję się tu tak samo obcym jak we wszystkich innych krajach prócz Palestyny”. Podobne odczucia przywołał po latach powstaniec getta warszawskiego Kazik Ratajzer (Simcha Rotem): „Było dla mnie absolutnie jasne, że ten świat, który znałem w Warszawie… że tego świata już nie ma. Nie było ludzi, nie było miejsc. Niczego. Było też dla mnie oczywiste, że nie ma przyszłości dla Żydów w Polsce”. 

Na życie ocalałych, którzy znaleźli się Polsce zaraz po wojnie, wpływ miało wiele czynników – przede wszystkim sama Zagłada, która zabrała ponad 90% przedwojennej społeczności żydowskiej, a także zmiany polityczne oraz powszechny po wojnie antysemityzm, nasilony zwłaszcza w roku 1946, kiedy do kraju wróciła pierwsza fala repatriantów ze Wschodu, ze 100-tysięczną grupą polskich Żydów. Ocalali wracali do pustych domów w sztetlach lub w ruinach warszawskiego getta, gdzie naocznie przekonywali się, że są ostatnimi reprezentantami zgładzonego narodu. Ogrom żydowskiej tragedii, polska ziemia zbezczeszczona przelaną krwią, obojętność, a nawet niechęć chrześcijańskich sąsiadów, zły stan psychiczny i fizyczny tych, którzy przeżyli, brak zaplecza materialnego, niepewność jutra, wreszcie wybuchające tu i owdzie tumulty o charakterze antysemickim – to wszystko skłaniało większość z nich do wyjazdu.

Historycy pogromu kieleckiego, którym bliska była hipoteza o komunistycznym spisku u źródeł pogromu kieleckiego, często pisali, że służby mundurowe na Plantach zachowywały się prowokacyjnie. Powtarzali to zresztą za broszurami podziemia, które, podobnie jak Kościół, nie potrafiły rozpoznać własnego udziału w stworzeniu atmosfery pogromowej. Ale prowokacja obejmuje co najmniej dwie strony, prowokujących i prowokowanych, a role te mogą się odwracać. Dlatego teraz przyjrzyjmy się, jak tłum prowokował mundurowych.

Strażak Stefan Maj, który przed południem [4 lipca 1946 r.] przeprowadził nieudaną akcję rozpraszania tłumu, mówi:» Widziałem, jak żołnierze nastawili bagnety i posuwając się do przodu, próbowali tłum zepchnąć. Wtedy jednak z tłumu zaczęły padać wrogie okrzyki w stosunku do wojska. Ludzie krzyczeli: Polaków chcecie mordować za Żydów? Czy wy jesteście Polakami? a inni wystawiali piersi i mówili: Pchaj, jak jesteś taki bohater. Żołnierze składali wtedy bagnety i odwieszali na ramię karabiny «.

Świadkowie twierdzą, że okrzyki: Niech żyje nasze wojsko czy też wojsko z nami padały również wtedy, gdy wojsko jeszcze nie przemieszało się z tłumem. Widząc, że nie odnoszą one oczekiwanego skutku, tłum zmienił taktykę i zaczął ubliżać wojsku od żydowskich pachołków. To okazało się dużo skuteczniejsze. Coraz więcej żołnierzy atakowało Żydów, co nagradzano owacjami. Leona Arendarski pisze w raporcie:» Widziałem, jak oficer Wojska Polskiego zastrzelił z pistoletu jednego z Żydów, później ludność wyrzuciła na rękach tegoż oficera za ten czyn, krzycząc: Niech żyje Wojsko Polskie i że każdemu żołnierzowi należy się litr wódki za ten czyn«.

Żydów (…) traktowano po wojnie często jako odrębną kategorię ludności. Miało to swoje konsekwencje również i na rynku pracy. 5 września 1945 roku na posiedzeniu Prezydium CKŻP [Centralny Komitet Żydów w Polsce] dyskutowano zawiadomienie z Żydowskiego Komitetu Wojewódzkiego w Katowicach o tym, „że Biuro Pośrednictwa Pracy w Będzinie wydaje skierowania na pracę Żydom ze znakiem Ż w kółku [...]. Uchwalono przedstawić sprawę ministrowi Stańczykowi z prośbą o wydanie odpowiednich zarządzeń”. Znakowanie Żydów wywoływało skojarzenia z niedawną przeszłością i świadczyło o braku wyobraźni urzędników państwowych. Nie tylko w Będzinie zresztą.

Trudności z zatrudnieniem Żydów nie ograniczały się bynajmniej do pojedynczych przedsiębiorstw ani do pierwszych powojennych miesięcy. Latem 1946 roku w Szczecinie „na konferencji z ob. Wojewodą wszyscy kierownicy przedsiębiorstw będący tam obecni deklarowali, że będą zatrudniać u siebie Żydów. Niektóre przedsiębiorstwa, choć nie bez trudności ze strony niższych urzędników, jednakże zatrudniają u siebie Żydów. Lecz są takie przedsiębiorstwa, gdzie na razie nie ma dostępu dla żydowskiego robotnika tylko ze względów wyznaniowych. Na pierwszym miejscu stoją Zakłady Tramwajowe, gdzie pomimo naszych [CKŻP] interwencji Żydów nie przyjęto na pracę. Byliśmy świadkami przyjęcia Polaków na pracę, która przed chwilą nie mogła być objęta przez robotnika żydowskiego. Posiadamy wielu specjalistów tramwajowych, którzy zwrócili się o pracę do Zakładów, zasadniczo byli przyjęci, lecz przy zapełnianiu ankiet pracy kierownicy, dowiadując się, że są narodowości żydowskiej, odmawiali przyjęcia, motywując, że brak pracy”.

Z Biuletynu Żydowskiej Agencji Prasowej. O zabójstwach żydów w Przeworsku, Kamińsku, pod Radomskiem oraz w pociągu do Międzyrzecza. 14 lipca 1945 r.

Z miast i miasteczek polskich sygnalizują nam wciąż o systematycznie dokonywanych bestialskich mordach nad Żydami. Do Przeworska przyjechał dawny mieszkaniec tego miasteczka, Weinstock. W dniu przybycia został zamordowany.

W Kamieńcu zabito 7 Żydów z ogólnej liczby 16 tam mieszkających.

W Młodziowie /przedmieście Radomska/, zamordowano 7 lipca Żydówkę Rosselman oraz jej córkę. 20-letni syn został ciężko ranny.

Dnia 26 czerwca br. wyjechali koleją z Lublina do Białej Podlaskiej: Zylberstein – lat 23, Maglinski Jakub – lat 24 i Starc Ryfka. Dwaj pierwsi przewozili z Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego większy ładunek odzieży dla Żydów z Białej Podlaskiej, natomiast trzecia wracała z obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Tym samym pociągiem wyjechało z Lublina kilku osobników w mundurach kolejowych. Tuż przed Międzyrzeczem osobnicy podeszli do Maglinskiego i kazali mu wysiąść z pociągu, który był w biegu. Gdy Maglinski nie usłuchał, wówczas jeden z osobników strzelił do niego, kładąc go na miejscu trupem. Wtem pociąg zatrzymał się, stając w Międzyrzeczu. Pozostali, Zylberstajn i Starc wyskoczyli z pociągu, chcąc ratować się ucieczką. Opryszkowie strzelili za nimi i Starc zabili, zaś Zylberstajna ranili w rękę. Opryszkowie zagrabili ładunek odzieży.

W związku z powtarzającymi się wypadkami mordów w województwie rzeszowskim, poświęcił sprawie tej specjalne kazanie proboszcz rzeszowskiej parafii, w którym potępił nienawiść rasową i wezwał ludność do przeciwstawiania się hitlerowskiej agitacji.

Zajścia w Kielcach. Relacja świadka wydarzeń, Idy Gerstman, spisana w CKŻP 11 lipca 1946 r. w Krakowie

Do Kielc przyjechałam we wtorek 2 VII wieczorem. We środę do godziny 9-tej rano panował zupełny spokój. O godzinie 9-tej rano [w czwartek] słyszałam w urzędzie hipotecznym, od znajomego Żyda, że tłum otoczył dom na Plantach 7, gdzie mieścił się Komitet Żydowski, kibuc i gdzie mieszkali repatrianci wracający z Rosji. W tymże urzędzie mówili Polacy, że Żydzi w swojej obronie rzucali na ludność grantami. Urzędnik niejednokrotnie wyganiał mnie i kilku Żydów, między innymi Marka Kaunera (obecnie ciężko ranny wskutek ekscesów antyżydowskich w Kielcach). Prosiłam go, by mi pozwolił schować się pod ławką, ale to było bezskuteczne, ponieważ twierdzili, że kończą urzędowanie i musimy wyjść. A mogli przy dobrej woli nas zamknąć w biurze i w ten sposób uratowaliby wielu Żydów. Nie pomogły prośby, o drugiej trzydzieści kierownik wygonił nas, byśmy poszli, bo jeszcze nas kto tu zobaczy. Bałam się bardzo wyjść na ulicę, ponieważ słyszałam, że napadają Żydów i mordują. Ale nie miałam innego wyjścia. Na ulicach widziałam, jak bito Żydów i kopano nogami. Postanowiłam z moim znajomym, który w tymże dniu przyjechał z Krakowa, Markiem Kaunerem, dojść do następnej stacji, by ominąć napady uliczne. Kauner szedł przede mną z aryjczykiem, który go chciał ratować, a ja postępowałam za nimi o parę kroków.

Usłyszałam głos kobiety: „łapać, bo Żyd idzie!”. To podchwycił tłum: kobiety i mężczyźni, dwóch na rowerach rzucili się w pogoń za uciekającymi w zboże. Zaczęli bić i kopać Kaunera i nieznajomego Polaka, który go prowadził. Ja [w] międzyczasie uciekłam i ukryłam się w zbożu, gdzie pozostałam 2 noce i 1 dzień.

Raport biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka przekazany ambasadorowi USA w Warszawie Arthurowi Blissowi Lane’owi [fragment]. 

Oto po olbrzymich mordach Żydów w roku 1943 dokonywanych przez władze niemieckie w Polsce ówczesnej, a więc i w Kielcach, nie było wrogiego nastawienia do Żydów i nie było antysemityzmu. Wszyscy współczuli Żydom, nawet ich najwięksi wrogowie. Wielu Żydów ocalili Polacy, boć przecież bez pomocy polskiej nie ocalałby żaden. Ratowano ich, choć były za to surowe kary, aż do kary śmierci włącznie. Tak było w roku 1944 i na początku roku 1945. Po wejściu wojsk sowieckich, po rozciągnięciu władzy rządu lubelskiego na całą Polskę, ten stan rzeczy zmienił się gruntownie. Zaczyna się niechęć do Żydów, szerzy się szybko, ogarniając szerokie masy społeczeństwa polskiego – wszędzie, a więc i w Kielcach, Żydzi są nielubiani, a nawet znienawidzeni na całym obszarze Polski. Jest to zjawisko nieulegające najmniejszej wątpliwości. Nie lubią Żydów nie tylko ci Polacy, którzy nie należą do żadnej partii lub też są w opozycji, ale nawet wielu spośród tych, którzy oficjalnie należą do partii rządowych. Powody tej niechęci ogólnej są powszechnie znane, w każdym razie nie wynikają one ze względów rasowych. Żydzi w Polsce są głównymi propagatorami ustroju komunistycznego, którego naród polski nie chce, który mu jest narzucany przemocą, wbrew jego woli. Każdy Żyd ma, poza tym dobrą posadę lub nieograniczone możliwości i ułatwienia w handlu i przemyśle, Żydów jest pełno w ministerstwach, na placówkach zagranicznych, w fabrykach, urzędach, w wojsku, i to wszędzie na stanowiskach głównych, zasadniczych i kierowniczych. Oni kierują prasą rządową, mają w ręku tak surową dziś w Polsce cenzurę, kierują urzędami bezpieczeństwa, dokonują aresztowań. Niezależnie od szerzenia komunizmu nie odznaczają się oni taktem, zwłaszcza w stosunku do ludzi o przekonaniach niekomunistycznych. Są często aroganccy i brutalni. Wielu z nich nawet nie pochodzi z Polski. Przybywszy z Rosji, słabo mówią po polsku, jeszcze słabiej orientują się w stosunkach polskich. Na podstawie powyższych powodów powiedzieć zatem można, że sami Żydzi ponoszą lwią część odpowiedzialności za nienawiść, jaka ich otacza.

[…] porównując zbrodniczość systemu hitlerowskiego i sowieckiego, zwykle nie bierzemy pod uwagę różnic w założeniach ideologicznych. A jest to istotne w ocenie ludzi, którzy byli ich wyznawcami. Założenia ideologii komunistycznej były humanitarne – to praktyka, najpierw rewolucyjna, a później biurokratyczno-państwowa okazała się zbrodnicza. Akceptacja założeń ideologii komunistycznej nie deprecjonuje więc człowieka […]. Znając założenia komunistycznej ideologii, można zrozumieć nie tylko to, czemu okazała się ona atrakcyjna dla wielu ludzi, szczególnie dla ludzi tzw. awansu społecznego, ale też po ludzku zrozumieć, czemu była ona szczególnie atrakcyjna dla młodych ludzi o korzeniach żydowskich. Wszak byli to ludzie świadomi, że w wielu krajach, tak jak w przedwojennej Polsce, są traktowani jako ciało obce i zbyteczne, że w każdej chwili czekają ich pogromy i poniewierka. Po wojnie dołącza się do tego straszliwa świadomość Holokaustu. Dla nich wizja świata, w którym narodowość nie będzie miała znaczenia, w którym piętno raz na zawsze zostanie zmazane (wizja utopijna i fałszywa – jak się później okazało), musiała mieć szczególną siłę przyciągania. […] Jeśli więc nie byłoby u nas uprzedzeń antyżydowskich, istniałaby tendencja zrozumienia, dlaczego wśród Polaków (inaczej niż np. wśród Czechów czy Bułgarów) komunizm był tak niepopularny, a wśród polskich Żydów – bardziej. A także jaką rolę w tej popularności odegrały zachowania Polaków wobec Żydów przed wojną. Takich rozważań prawie nie ma. Natomiast funkcjonują – uparcie powtarzane – stereotypy o żydokomunie.

W Komendzie Wojewódzkiej MO* pracuje dobrana ekipa. Nie składa się z nieopierzonych aspirantów, ale z przedwojennych prawników, oficerów i policjantów. Osobiście skomponował ją szef KW MO, Wiktor Kuźnicki, wyznawca leninowskiej zasady głoszącej, że» kadry są najważniejsze«. Każdy w Kielcach wie, że Kuźnicki nie boi się zatrudniać peeselowców*, że woli» akowców niż pepeerowców*«i wcale się tego nie wstydzi. Od początku rywalizuje z szefem WUBP* [Władysławem] Sobczyńskim o to, który z nich jest lepszym komunistą i patriotą. (…) Obaj walczą o» Polskę bez Żydów «, ale tylko Kuźnicki głosi to publicznie. (…)

Pozycja Kuźnickiego jest tak mocna, że [nic] nie przeszkodzi mu w zatrudnianiu własnych kandydatów w Komendzie Wojewódzkiej MO w Kielcach.

I tak w ścisłym dowództwie kieleckiej milicji pojawia się podporucznik Tadeusz Majewski-Laske,» który przez 3 miesiące przebywał w PUBP w Częstochowie jako podejrzany o NSZ*«, lwowski szmalcownik*, porucznik Bronisław Kurczyński oraz ujawniony niedawno major AK, Stefan Dobraczyński. Stanowisko kwatermistrzowskie w kieleckiej komendzie obejmuje bezręki zabójca Żydów z BCh*, kapitan Antoni Jarosz, jednym z zastępców szefa zostanie major Olszański, w 1940 roku członek endeckiego Podlaskiego Legionu Śmierci, a [kierownikiem] personalnym – porucznik Latosiński, oficer podejrzewany o przynależność do NSZ. Spośród funkcjonariuszy KW MO o wojenną kolaborację z okupantem zostaną oskarżeni między innymi Franciszek Augustynowicz, Euzebiusz Dyguda (granatowy policjant) i Marian Martyński, zastępca komendanta posterunku MO na Sienkiewicza 45, w którym ojciec Henia* zamelduje o jego zaginięciu. Wszyscy trzej zostaną wysłani na odsiecz Żydom zaatakowanym na Plantach.

*KW MO – Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej

*WUBP – Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

*PUBP – Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

*peeselowiec - członek opozycyjnego wobec komunistów Polskiego Stronnictwa Ludowego

* pepeerowiec – członek komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej

* NSZ – Narodowe Siły Zbrojne

* BCh – Bataliony Chłopskie

* szmalcownik – w czasie niemieckiej okupacji ziem polskich osoba szantażująca lub wymuszająca okup na ukrywających się Żydach lub pomagających im Polakach

* Henryk Błaszczyk – ośmioletni chłopiec, rzekomo uprowadzony przez Żydów, którzy chcieli go zamordować. Głoszone przez niego i rozpowszechnione przez rodzinę oraz ich znajomych kłamstwo, spowodowało wybuch pogromu kieleckiego.

Historycy pogromu kieleckiego, którym bliska była hipoteza o komunistycznym spisku u źródeł pogromu kieleckiego, często pisali, że służby mundurowe na Plantach zachowywały się prowokacyjnie. Powtarzali to zresztą za broszurami podziemia, które, podobnie jak Kościół, nie potrafiły rozpoznać własnego udziału w stworzeniu atmosfery pogromowej. Ale prowokacja obejmuje co najmniej dwie strony, prowokujących i prowokowanych, a role te mogą się odwracać. Dlatego teraz przyjrzyjmy się, jak tłum prowokował mundurowych.

Strażak Stefan Maj, który przed południem [4 lipca 1946 r.] przeprowadził nieudaną akcję rozpraszania tłumu, mówi:» Widziałem, jak żołnierze nastawili bagnety i posuwając się do przodu, próbowali tłum zepchnąć. Wtedy jednak z tłumu zaczęły padać wrogie okrzyki w stosunku do wojska. Ludzie krzyczeli: Polaków chcecie mordować za Żydów? Czy wy jesteście Polakami? a inni wystawiali piersi i mówili: Pchaj, jak jesteś taki bohater. Żołnierze składali wtedy bagnety i odwieszali na ramię karabiny «.

Świadkowie twierdzą, że okrzyki: Niech żyje nasze wojsko czy też wojsko z nami padały również wtedy, gdy wojsko jeszcze nie przemieszało się z tłumem. Widząc, że nie odnoszą one oczekiwanego skutku, tłum zmienił taktykę i zaczął ubliżać wojsku od żydowskich pachołków. To okazało się dużo skuteczniejsze. Coraz więcej żołnierzy atakowało Żydów, co nagradzano owacjami. Leona Arendarski pisze w raporcie:» Widziałem, jak oficer Wojska Polskiego zastrzelił z pistoletu jednego z Żydów, później ludność wyrzuciła na rękach tegoż oficera za ten czyn, krzycząc: Niech żyje Wojsko Polskie i że każdemu żołnierzowi należy się litr wódki za ten czyn«.

Kiedyś mama poprosiła dziadka, żeby wyprowadził Felka [młodszy brat Jacka Kuronia – M.Z.] na spacer. Dziadek wziął go za rękę i ciągnął, a Felek płacząc, wyrywał się. Tuż obok domu był bazar, a na nim – było akurat przed Wielkanocą – tłumy. Ja bawiłem się na podwórku. W pewnym momencie na podwórko wtargnął tłum prowadzący dziadka i ryczącego przeraźliwie Felka. Trzeba dodać, że Felek był blondynkiem o jasnej karnacji. Dziadek – stary, zniszczony człowiek, w czapce. Ktoś zaczął krzyczeć: – Gdzie ta matka, zobaczymy, czy to jej dziecko. Felek, o dziwo, nie przestawał płakać, chociaż mama wzięła go na ręce pod czujnym okiem tłumu, który gotów był w każdej chwili go wydrzeć. – Gdyby to była matka, to by dziecko nie płakało – wołali. Okazało się, że ludzie uznali dziadka za Żyda, który ciągnie dziecko na ubój rytualny, na macę. Gdy rzecz się wyjaśniła, ludzie z tłumu stwierdzili, że przyszli, ponieważ chcieli zapewnić dzieciom bezpieczeństwo!