1. Wnioski kończące wykład nt. numerus clausus prof. Ryszarda Ganszyńca, wygłoszony we Lwowie 11 i 13.12.1924 r.

(...) Widzieliśmy, iż numerus] clausus] stanowi tylko cząstkę zagadnienia ogólnożydowskiego, jako objaw antysemityzmu kasty uniwersyteckiej. Na ogół antysemityzm jest wentylem, którym wynurzają poszczególne stany żale i skargi w różnej formie z powodu doznanych rozczarowań i niepowodzeń, których źródłem jest własne niedołęstwo, własna nieuczciwość: takim wentylem częściowo jest także n[umerus] cl[ausus]. (...) n[umerus] cl[ausus] działa demoralizująco na naukę polską i wychowanie młodzieży przez zatrzymanie formy protekcjonizmu i wzbudzenie u młodzieży polskiej poczucia klasy uprzywilejowanej: demoralizująco działa także dlatego, że stwarza precedens dla innych dziedzin życiowych, dla innych klas ludności. Dlatego zwalczam obecny numerus clausus judaeorum jako człowiek i wychowawca, jako uczony i Polak.

1. Wnioski kończące wykład nt. numerus clausus prof. Ryszarda Ganszyńca, wygłoszony we Lwowie 11 i 13.12.1924 r.

(...) Widzieliśmy, iż numerus] clausus] stanowi tylko cząstkę zagadnienia ogólnożydowskiego, jako objaw antysemityzmu kasty uniwersyteckiej. Na ogół antysemityzm jest wentylem, którym wynurzają poszczególne stany żale i skargi w różnej formie z powodu doznanych rozczarowań i niepowodzeń, których źródłem jest własne niedołęstwo, własna nieuczciwość: takim wentylem częściowo jest także n[umerus] cl[ausus]. (...) n[umerus] cl[ausus] działa demoralizująco na naukę polską i wychowanie młodzieży przez zatrzymanie formy protekcjonizmu i wzbudzenie u młodzieży polskiej poczucia klasy uprzywilejowanej: demoralizująco działa także dlatego, że stwarza precedens dla innych dziedzin życiowych, dla innych klas ludności. Dlatego zwalczam obecny numerus clausus judaeorum jako człowiek i wychowawca, jako uczony i Polak.

Skrótowe przedstawienie bilansu życia żydowskiego w Polsce Odrodzonej nie jest praktycznie możliwe tak ze względu na jego bogactwo, jak i złożoność struktur, na podstawie których się ono rozwijało. Także ostateczne oceny nie mogą być tu jednoznaczne. Mamy bowiem w tym przypadku do czynienia z bardzo rozwiniętymi formami życia społecznego i aktywności kulturalnej, w których tworzeniu Żydzi polscy zdystansowali znacznie inne mniejszości narodowe, a czasem zwłaszcza w prowincjonalnych ośrodkach – także ludność polską. Składała się na nie nie tylko wielka spuścizna tradycyjnej kultury – przede wszystkim religijnej – ale również niesłychanie żywotne pierwiastki nowoczesnego życia, których dzieje niejednokrotnie obejmowały zaledwie dwa lub trzy pokolenia.

Maria Cabańska z Brwinowa w odpowiedzi na list Leona Glatenberga opublikowanej w „Małym Przeglądzie”.

Czemu Cię bili, Leonie? O, to wielkie pytanie, które się ciśnie każdemu z nas na usta - pytanie, które pali, boli, które jest jak przekleństwo! Ciebie bili, boś Żyd, Ciebie bili, boś Człowiek, Ciebie bili, boś inny, boś słabszy od nich. Bo byłeś jeden, a ich wielu. (…)

Gdyby Chrobry ożył i ujrzał, kto i jak nosi mieczyki jego - prędko by się do grobu położył. A miecz swój połamał, żeby go nie dać na pastwę szaleńcom. Jeszcze wśród nas młodych żyje wielu, wielu takich, którzy nie rozumieją słowa Ojczyzna, którzy nie rozumieją przykazań boskich, bo przecież kiedy Bóg dawał Mojżeszowi przykazania, to nakazał miłować bliźniego, jak siebie samego. Ci, którzy Cię bili, to wielki wrzód na naszym społecznym organizmie, wrzód, który wyleczyć musimy oto zadanie naszego pokolenia. WARSZAWA, 8 CZERWCA 1934

1. Leon Glatenberg w liście do ,,Małego Przeglądu", pisma dzieci i młodzieży założonego przez Janusza Korczaka.

Wyszedłem od kolegi, który mieszka na Browarnej obok Karowej [w Warszawie]. Ponieważ wieczór był ładny, obrałem kierunek Wisły, zresztą Wisłą jest bliżej do naszego mieszkania. [...] Usłyszałem za sobą kroki. Obejrzałem się. Szło za mną kilkanaście jasnych koszul z mieczykami Chrobrego [symbolem używanego przez narodowców], kilku uczniów szkoły Konarskiego i parę czapek gimnazjalnych. Co robić? Uciekać? Nie ma sensu. I tak dogonią. Zresztą ściganie tylko rozpala żądzę schwytania zwierzyny. Przyspieszyłem kroku. Jeśli nie mają złych zamiarów, myślałem albo jeśli się jeszcze nie zdecydowali, odczepią się i pozwolą mi odejść. Ale jeden zabiegł mi drogę i wprawnym ruchem apasza z całych sił nasunął mi kapelusz na oczy, drugi dał mi szczutka w nos, jednocześnie trzeci podstawił nogę, inni zaś rzucili mnie na ziemię, zaczęli bić i kopać w twarz, w plecy, w brzuch. Straciłem przytomność. Gdy podniosłem głowę, ujrzałem nad sobą rozbawioną gromadę. Śmiali się i dowcipkowali na temat mojej bezsilności. Wstałem, ociekając krwią. Chwiałem się na nogach, więc musiałem oprzeć się o drzewo. Widziałem wszystko jak przez mgłę. Chciałem podnieść okulary, lecz wyprzedził mnie jeden z napastników. Podniósł okulary i spokojnie, metodycznie połamał na drobne kawałki rogową oprawę, następnie stłukł o kamienie szkiełka. Pokrwawiony dowlokłem się do policjanta przy moście Kierbedzia. Zawiadomiłem, że mnie pobili. Prosiłem o interwencję. „A co pan chce, żebym ja się z nimi bił?" - odpowiedział obojętnie posterunkowy. (…)

Czy byliście kiedyś obici dlatego, że to innym sprawia przyjemność, że twarz wasza programowo przeznaczyli do bicia? No, w takim razie nie warto pisać, nie zrozumiecie, co czuję w tej chwili. Jestem synem przeciętnego Żyda i obywatela polskiego. Mój ojciec miał zakład przewozowy. Zrujnował go podczas wojny 1918-20, bo zabrał wszystkie konie i poszedł transportem wojskowym. Najstarszy brat, mając 16 lat, wstąpił na ochotnika do armii Hallera, z której już nie wrócił. Może poległ obok brata któregoś z moich napastników? (…) WARSZAWA, 23 MAJA 1934.

Maria Cabańska z Brwinowa w odpowiedzi na list Leona Glatenberga opublikowanej w „Małym Przeglądzie”.

Czemu Cię bili, Leonie? O, to wielkie pytanie, które się ciśnie każdemu z nas na usta - pytanie, które pali, boli, które jest jak przekleństwo! Ciebie bili, boś Żyd, Ciebie bili, boś Człowiek, Ciebie bili, boś inny, boś słabszy od nich. Bo byłeś jeden, a ich wielu. (…)

Gdyby Chrobry ożył i ujrzał, kto i jak nosi mieczyki jego - prędko by się do grobu położył. A miecz swój połamał, żeby go nie dać na pastwę szaleńcom. Jeszcze wśród nas młodych żyje wielu, wielu takich, którzy nie rozumieją słowa Ojczyzna, którzy nie rozumieją przykazań boskich, bo przecież kiedy Bóg dawał Mojżeszowi przykazania, to nakazał miłować bliźniego, jak siebie samego. Ci, którzy Cię bili, to wielki wrzód na naszym społecznym organizmie, wrzód, który wyleczyć musimy oto zadanie naszego pokolenia. WARSZAWA, 8 CZERWCA 1934

„Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha

To dzień biały, to miasteczko…”

Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha.

po gruzach biega naga ruda Ryfka,

trzynastoletnie dziecko.

 

Przejeżdżali grubi Niemcy w grubym tanku.

(Uciekaj, uciekaj Ryfka!)

„Mama pod gruzami, tata w Majdanku…”

Roześmiała się, zakręciła się, znikła.

 

I przejeżdżał znajomy, dobry łyk z Lubartowa

„Masz Ryfka, bułkę, żebyś była zdrowa...”

Wzięła ugryzła, zaświeciła zębami:

„Ja zaniosę tacie i mamie”

 

Przejeżdżał chłop, rzucił grosik

przejeżdżała baba też dala cosik

przejeżdżało dużo, dużo luda

każdy się dziwił, że goła i ruda

 

I przejeżdżał bolejący Pan Jezus,

SS-mani go wiedli na męki,

postawili ich oboje pod miedzą,

potem wzięli karabiny do ręki.

 

„Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, sie Juden,

za koronę cierniową, za te włosy rude,

za to, żeście nadzy, za to, żeście winni,

obojeście umrzeć powinni”.

 

I ozwało się Alleluja w Galilei,

i oboje anieleli po kolei,

potem salwa rozległa się głucha

„Słuchaj, dzieweczko!... Ona nie słucha…”

Dopóki jeszcze jestem tu, jesteście mniej zmarłymi,

Lecz wkrótce zginiecie po raz wtóry i ostatni.

Moja śmierć wymaże was ostatecznie ze świata.

 

Na razie jeszcze wszyscy we mnie pulsujecie,

Wytatuowani w mej pamięci, wyżłobieni w moich żyłach.

Lecz wkrótce zabiorę was ze sobą do Hadesu

W ten ostatni mrok i nie będzie już zmartwychwstania.

 

Zabiorę ze sobą wszystkie imiona i stare piosenki,

Wszystkie twarze, uśmiechy, rozpacz, trwogi i łzy.

Wszystkie maski, wspomnienia, tęsknoty.

Wszystkie ucieczki, poniżenia i spóźnione powroty.

 

Do mego grobu zabiorę was wszystkich

i będziemy tam

bardziej zmarli. My ofiary i ocaleńcy

tego gorzkiego

jak piołun dwudziestego wieku..

I może wreszcie dotrzemy

„do ciszy i przystani, Żydzi śpiewający, Żydzi obłąkani”.

„Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha

To dzień biały, to miasteczko…”

Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha.

po gruzach biega naga ruda Ryfka,

trzynastoletnie dziecko.

 

Przejeżdżali grubi Niemcy w grubym tanku.

(Uciekaj, uciekaj Ryfka!)

„Mama pod gruzami, tata w Majdanku…”

Roześmiała się, zakręciła się, znikła.

 

I przejeżdżał znajomy, dobry łyk z Lubartowa

„Masz Ryfka, bułkę, żebyś była zdrowa...”

Wzięła ugryzła, zaświeciła zębami:

„Ja zaniosę tacie i mamie”

 

Przejeżdżał chłop, rzucił grosik

przejeżdżała baba też dala cosik

przejeżdżało dużo, dużo luda

każdy się dziwił, że goła i ruda

 

I przejeżdżał bolejący Pan Jezus,

SS-mani go wiedli na męki,

postawili ich oboje pod miedzą,

potem wzięli karabiny do ręki.

 

„Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, sie Juden,

za koronę cierniową, za te włosy rude,

za to, żeście nadzy, za to, żeście winni,

obojeście umrzeć powinni”.

 

I ozwało się Alleluja w Galilei,

i oboje anieleli po kolei,

potem salwa rozległa się głucha

„Słuchaj, dzieweczko!... Ona nie słucha…”

Yehuda Bauer, O wyjątkowości Holokaustu. Jeśli to, co zdarzyło się Żydom, było wyjątkowe, to zajęło miejsce poza nawiasem historii, stało się tajemniczym wydarzeniem, cudem na opak, powiedzmy wydarzeniem o znaczeniu religijnym w tym rozumieniu, że nie jest dziełem człowieka, jak to określenie jest zwykle rozumiane. Z drugiej strony, jeśli nie jest tak całkiem wyjątkowe, jakie są w takim razie jego analogie i precedensy? Jeśli to, co przydarzyło się Żydom, jest wyjątkowe, to z definicji dotyczy nas jedynie w kontekście naszego poczucia żalu i współczucia dla ofiar. Jeśli Holokaust nie jest problemem uniwersalnym, to dlaczego miano by o nim nauczać w systemie szkolnictwa publicznego w Filadelfii, Nowym Jorku czy Timbuktu? No cóż, odpowiedź brzmi, że tu nie ma wyjątkowości, nawet samo wydarzenie nie jest wyjątkowe. Cokolwiek zdarzyło się raz, może wydarzyć się znowu - być może nie w ten sam sposób, ale w równoważnej formie. Wyjątkowość Holokaustu nie [...] leży w liczbach. Nie leży też w metodzie masowych mordów [...]. Tym, co czyni go wyjątkowym, są elementy: planowane całkowite unicestwienie grupy narodowościowej czy etnicznej oraz quasi-religijna, apokaliptyczna ideologia motywująca mord.