Marek Nowicki

CO TO SĄ PRAWA CZŁOWIEKA?

Wiedza o prawach człowieka jest dyscypliną lokującą się gdzieś pomiędzy filozofią, azwłaszcza etyką, licznymi gałęziami prawa i naukami politycznymi. W swym współczesnym kształcie powstała ona po II wojnie światowej, choć korzeni jej można poszukiwać w starożytności, średniowieczu, a zwłaszcza w myśli Oświecenia. Prawa człowieka nie były przedmiotem badań ani nauczania w świecie komunistycznym, choć sama ta zbitka słów, opatrzona przymiotnikiem ,,socjalistyczne”, zaczęła pojawiać się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, zaciemniając i celowo rozmywając nośne, napływające z Zachodu idee, określane u nas mianem ,,burżuazyjnych praw człowieka”.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło w Polsce szybkie upowszechnienie koncepcji praw człowieka, nie sposób jednak w kilka lat odrobić półwiekowego opóźnienia w rozwoju świadomości społecznej, zwłaszcza, że i inne pośrednio tylko z prawami człowieka związane terminy, jak demokracja, lewica, prawica itp., których sens wypaczyła najpierw PRL-owska ideologia, a później politycy okresu transformacji ustrojowej, budzą liczne nieporozumienia.

Nie sposób dyskutować o czymś bez ustalenia sensu podstawowych pojęć. Spróbujmy, więc, nie siląc się na znalezienie powszechnie akceptowanych definicji (takie zresztą nie istnieją), określić podstawowe pojęcia, którymi posługiwać się będziemy podczas naszej dyskusji o prawach człowieka.

Pierwszym obiektem nieporozumień jest słowo demokracja. Dziennikarze pytają często o sens zajmowania się prawami człowieka, skoro „mamy już przecież demokrację”. Demokrację utożsamiają oni z rządami większości, a dowodem jej istnienia jest dla nich przeprowadzenie uczciwych, wolnych wyborów. Istotnie mamy dziś w Polsce rządy większości. Rządy takie mogą być jednak niesłychanie okrutne dla pojedynczych ludzi i dla wszelkiego typu mniejszości, a ilustrację tej tezy znaleźć można w historii. Choćby przykład skazanego na śmierć przez większość Sokratesa, nie przysparzającego chwały systemowi politycznemu Aten. Jeśli poprosić dowolną grupę ludzi o wypisanie na kartce 10 lub 20 cech charakteryzujących ich i sytuację, w której się znajdują, okaże się, że większość wymienionych cech to cechy mniejszościowe. Większość zaś skłonna jest zapominać o problemach mniejszości, a niekiedy pozostaje wobec niektórych z nich wręcz

wroga. Nieograniczone rządy większości stanowią więc zagrożenie dla osób i grup. Stąd za demokrację uważać będziemy w naszych rozmowach ograniczone rządy większości, ograniczone zbiorem praw i wolności przysługujących pojedynczym ludziom, których to wolności i praw większości naruszyć nie wolno. Tak więc prawa i wolności jednostki ograniczają wolę większości.

Zasada władzy ograniczonej nazywana bywa często zasadą konstytucjonalizmu. Najczęściej przejawia się ona obecnie w formie rozdziałów w spisanych konstytucjach. Są to rozdziały tyczące praw i wolności człowieka. Ograniczają one w szczególności władzę ustawodawcy, mówią, że parlamentarzyści nie mogą podnieść rąk i przegłosować, że jutro powiesimy wszystkich złodziei, wypędzimy z kraju Cyganów lub odbierzemy ziemię tym, którzy ją posiadają. Tak więc prawa i wolności człowieka wytyczają granice władzy większości w społeczeństwie demokratycznym.

Bardzo ważnym dla praw człowieka pojęciem jest państwo prawa (państwo

prawne).
,,Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym” – tak zapisano w art. 2 Konstytucji z 1997 r. Państwo prawne to państwo, w którym reguły gry między jednostką i władzą są jasne, stabilne i powszechnie znane. To państwo, w którym obywatel z bardzo dużym prawdopodobieństwem może przewidzieć, jaka będzie reakcja władz na jego postępowanie, gdyż w państwie tym rządzi przejrzyste prawo, a nie arbitralna wola urzędnika czy funkcjonariusza.

Oczywiście państwo prawne nie musi być państwem demokratycznym, demokratyczne zaś nie musi być prawnym.

Prawa i wolności człowieka występują wyłącznie w relacjach jednostki z państwem. Jest to tzw. wertykalne działanie tych praw. Próby opisu stosunków pomiędzy ludźmi, opierające się na metodyce i terminologii praw człowieka (tzw. horyzontalne działanie tych praw) nie powiodły się i dziś, gdy mówimy o prawach człowieka, ograniczamy się do stosunków między człowiekiem a państwem. Oczywiście życie rodzinne, miłość, przyjaźń, stosunki sąsiedzkie są źródłem licznych uprawnień i zobowiązań, nie jest to jednak domena praw człowieka.

Prawa człowieka to prawa indywidualne, nie zaś zbiorowe (kolektywne). Ich podmiotem jest pojedynczy człowiek. Nie można więc mówić w obrębie praw człowieka o prawach mniejszości narodowych – to język i domena polityki (takim zbiorowym prawem byłoby np. prawo do autonomii) – lecz o prawach osób należących do mniejszości narodowych. Nie o prawach inwalidów jako grupy, lecz o prawach każdego z nich z osobna. Jedyną niekonsekwencją przy rozróżnianiu praw indywidualnych i grupowych jest wprowadzenie w latach sześćdziesiątych do obu ONZ-owskich Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka art. 1, głoszącego, iż ,,narody mają prawo do samostanowienia”. Praw narodów nie da się wyprowadzić z praw indywidualnych, są to typowe prawa kolektywne. Przyczyny wprowadzenia tego zapisu miały polityczny charakter, dziś w każdego razie, mówiąc o prawach człowieka mówimy o prawach jednostek, nie zaś narodów, klas społecznych czy stanów.

Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy tzw. praw człowieka: prawa materialne i prawa proceduralne.

Prawa materialne to konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi: wolność słowa, sumienia, wyznania, wyboru miejsca pobytu, prawo do nauki itp. Prawa proceduralne są to dostępne człowiekowi sposoby działania i związane z nimi instytucje, pozwalające jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie wolności i realizację praw.

Czasami podział ten nie jest ostry, np. prawo do sądu uznane może być w niektórych sytuacjach za materialne (gdy korzystamy z sądu jako arbitra rozsądzającego nasz spór z innym człowiekiem), w innych zaś proceduralne (gdy występujemy do sądu przeciw instytucji, która naruszyła nasze prawa).

Prawa materialne dzielą się na prawa i wolności. Prawo (niekiedy mówi się: prawo pozytywne) to obowiązek rządzących zrobienia czegoś czynnie dla każdego z nas. Na przykład prawo do nauki nakłada na rządzących odpowiedzialność za spowodowanie istnienia sieci szkół, umożliwiającej każdemu dziecku pobieranie nauki. Jak rozwiązana jest kwestia płatności, czy opłaty za szkołę wnoszone są do niej bezpośrednio, czy w formie podatku do budżetu, który pośredniczy w przekazaniu pieniędzy szkole, to sprawa wtórna, ale jeśli dziecko nie będzie miało możliwości kształcenia się (choćby ze względu na brak skutecznego systemu stypendialnego w pierwszym z tych rozwiązań), będziemy mieć do czynienia z naruszeniem prawa do nauki. Podobnie prawo do sądu i obowiązek zbudowania sieci sądów, co umożliwi każdemu oddanie sądowi do osądzenia ważnej dla niego sprawy.

Wolność ( niekiedy nazywa się ją prawem negatywnym) to nałożone na rządzących zakazy ingerowania w określone obszary naszego życia. Wolność słowa, wyznania itp. to zakazy wtrącania się władz państwowych w te dziedziny ludzkiej aktywności. Krótko mówiąc, jeśli mam prawo, to obowiązkiem władzy jest coś dla mnie czynnie zrobić, jeśli przysługuje mi wolność, państwo ma się od działania wstrzymać.

Tradycja języka polskiego niekiedy jest sprzeczna z tą systematyką – literalnie rozumiane prawo do życia oznaczałoby, iż państwo ma mnie uczynić nieśmiertelnym, tymczasem chodzi tu bardziej o wolność życia, a prawo do zgromadzeń to zakaz ingerowania w to, gdzie i pod jakimi hasłami gromadzą się pokojowo ludzie, a więc wolność zgromadzeń. Walka z normą językową jest trudna i niezbyt celowa, niemniej rozróżnianie praw pozytywnych i negatywnych jest istotne.

Niektóre z praw określa się jako niezbywalne. Są to przysługujące jednostce prawa, z których nie może ona zrezygnować. Podpisany przez kogoś dokument, iż zrzeka się on wolności osobistej i oddaje się komuś w niewolę, nie będzie miał żadnych skutków prawnych – jest od początku bez znaczenia. Skutecznie natomiast możemy dysponować majątkiem i ograniczyć swoje prawo własności – własność nie jest prawem niezbywalnym.

Skoro prawa i wolności człowieka rozgrywają się pomiędzy jednostką i władzą, należy wskazać, iż istnieją trzy zasadniczo różne podejścia do natury tych stosunków.

Pierwsze zakłada, iż pierwotna jest władza i to ona w łaskawości i dobroci swojej nadaje ludziom pewne prawa. Ludzie mają, więc ich tyle, ile władza zechciała im udzielić. Podejście to znajdujemy we wszystkich konstytucjach komunistycznych1, można też znaleźć je w niektórych dziewiętnastowiecznych konstytucjach europejskich.

Drugie oparte jest na modelu umowy społecznej: władza, a z drugiej strony lud, rozumiany jako zbiór jednostek (nie zaś jako marksistowskie społeczeństwo, które stanowiąc
,,nową jakość”, może mieć swoje własne, niezależne od woli i interesu jego członków, cele), zawierają umowę. Rządzeni godzą się świadczyć coś na rzecz władzy (np. płacić podatki), władza zaś zobowiązuje się robić coś dla ludzi (realizować ich prawa) i wstrzymać się od ingerencji w niektóre obszary ich życia (uznawać wolności). Umowa taka, bardziej lub mniej korzystna dla poszczególnych stron, uzupełniona opisem struktury aparatu władzy, nosi często nazwę konstytucji.

Trzecie podejście typowe jest dla myślenia amerykańskiego. Ludzie, wyposażeni w naturalne, wynikające z istoty ich człowieczeństwa wolności i prawa, postanawiają utworzyć państwo i powołać władzę, by lepiej i wygodniej im się żyło. Aby państwo mogło działać, ograniczają dobrowolnie niektóre ze swych praw i przekazują je do dyspozycji państwa, np. ograniczają swą własność i godzą się płacić podatki, ograniczają swą wolność i zobowiązują się w miarę potrzeby służyć w armii.

Ten model jest zasadniczo różny od pierwszego. W pierwszym ludzie mieli tyle praw, ile nadała im władza, w trzecim władza ma tyle uprawnień, ile przekazali jej ludzie. Te różnice w myśleniu mają poważne konsekwencje praktyczne. Jeśli wybrać normę prawną i poprosić o zastosowanie jej do konkretnego, zręcznie wybranego przypadku, to kierując się pierwszym i trzecim rozumieniem relacji jednostka – władza, otrzymuje się różne rozstrzygnięcia, a więc nawet te same przepisy kształtować mogą inną rzeczywistość społeczną. Trzecie z tych podejść, mówiące, że rządzącym wolno tylko to, na co im prawo zezwala, ludziom zaś wszystko, czego prawo nie zakazuje, jest jedną z podstaw koncepcji praw człowieka. Należy przy tym pamiętać, iż rozważamy jedynie problem stosunków jednostka – władza i że stwierdzenie, że człowiekowi wolno wszystko, czego prawo nie zabrania, ogranicza jedynie możliwość opartej na przymusie ingerencji państwa w liczne dziedziny naszego życia, nie zmniejszając w niczym naszych zobowiązań moralnych wobec bliskich, sąsiadów czy po prostu innych ludzi.

1 Rzeczpospolita Polska umacnia i rozszerza prawa i wolności obywateli (art. 67 ust. 1 utrzymanych w mocy przepisów konstytucyjnych z 22 lipca 1952 r.).

4

Podstawowym pojęciem w koncepcji praw człowieka jest niezbywalna godność osobowa człowieka czy też w języku nauki społecznej Kościoła katolickiego godność osoby ludzkiej. Godność osobowa związana jest z samą istotą człowieczeństwa, wynika z faktu bycia człowiekiem, posiada ją i niemowlę, które niczego dobrego ani złego w życiu jeszcze nie dokonało, i największy zbrodniarz. Godność osobową należy odróżnić od godności osobistej, która jest pojęciem bliskim honorowi – na tę godność należy zapracować, rośnie, gdy postępujemy szlachetnie i prawo, można ją stracić, gdy postąpimy podle. Dla praw człowieka ważna jest ta pierwsza – godność osoby ludzkiej. Uzasadnienia jej można szukać w religiach i filozofiach. Dla chrześcijanina wynika ona z tego, że człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga nosi w sobie cząstkę godności swego Stwórcy. Okazuje się jednak, że dla dalszego rozumowania nie jest szczególnie istotne, jak uzasadnimy istnienie godności osobowej człowieka, w jakiej religii czy filozofii będziemy go poszukiwać, gdyż i tak, rozważając konsekwencje istnienia tej godności, dostaniemy wkońcowym efekcie bardzo zbliżone katalogi wolności i praw przysługujących człowiekowi w jego relacjach z władzą państwową, praw chroniących człowieka przed poniżeniem, upokorzeniem, nieludzkim traktowaniem przez potężne, wyposażone w środki przymusu państwo.

Te prawa i wolności stanowią otoczkę, tarczę chroniącą godność każdego człowieka przed zamachem ze strony władzy. Prawa człowieka nie gwarantują więc tego, że będziemy kochani, szczęśliwi, że dobrze się nam będzie wiodło, nie gwarantują nawet sprawiedliwości ani minimum dobrobytu – chronią nas jedynie przed upokorzeniem, zamachem na naszą godność i to tylko ze strony jednego, ale najpotężniejszego z potencjalnych naruszycieli – władzą państwową, co w demokracji wykłada się na wolę większości.

Prawa człowieka pozwalają zachować jednostce indywidualizm, przetrwać jako osoba niepowtarzalna, nigdy bowiem dotąd nie było i nigdy nie będzie już kogoś takiego jak każdy z nas, z naszym indywidualnym bagażem wspomnień, uczuć, myśli. Przeciwieństwem systemów szanujących niepowtarzalność i indywidualizm każdego z nas są totalitaryzmy budujące ,,nowego człowieka”, który ma być zestandaryzowany, wymyślony przez dyktatorów. Tacy idealni obywatele mówią to samo, myślą tak samo, a w skrajnym wariancie ubrani w północnokoreańskie czy chińskie mundurki lub brunatne koszule maszerują w krok lub układają się na stadionach w żywe obrazy ku czci Wodza- Ojca lub organizującej ich życie Idei.

Z godności osobowej człowieka wyprowadza się dwa podstawowe pojęcia: wolność i równość. Wolność po dziś dzień ma inne nieco znaczenie w Ameryce Północnej i w Europie. Wynika to z historycznych uwarunkowań i innej sytuacji ludzi na tych kontynentach u schyłku XVIII w., gdy kształtowała się współczesna koncepcja praw człowieka. W Ameryce osadnicy szli na Zachód, było do woli urodzajnych ziem, apaństwo, które tworzyli, potrzebne im było jedynie do obrony przed wrogiem wewnętrznym i zewnętrznym. Miało stworzyć instytucję szeryfa i wymiar sprawiedliwości,

5

które chroniły przed tym pierwszym, oraz armię, która broniłaby przed drugim z nich. Indianie traktowani byli jako wróg zewnętrzny. Każda- dalsza ingerencja państwa w życie osadników byłaby nie tylko zbędna, ale wręcz niepożądana – zmniejszałaby ich szanse na sukces. Stąd powstała koncepcja wolności od państwa, które – ograniczone do roli stróża nocnego – pełnić miało wyłącznie funkcje obronne. Jednocześnie w preambule Deklaracji Niepodległości pojawił się zapis o prawie dążenia do szczęścia, prawie rozumianym jako prawo negatywne: Amerykanin jest wolny w swym dążeniu do szczęścia, a państwo ma mu w tym nie przeszkadzać.

W tym samym czasie w Europie nie było wolnej ziemi do wzięcia, większość ludzi pracowała na cudzej i poddana była władzy ekonomicznej, niekiedy i sądowniczej wielkich właścicieli ziemskich. Ludzie ci oczekiwali, że państwo, które władne jest zrobić porządek z ich bezpośrednimi ciemiężycielami, da im wolność. Stąd powstała koncepcja wolności przez państwo. Towarzyszyło jej oczekiwanie, iż państwo uszczęśliwi każdego zobywateli, i zapisane w tym sensie prawo do szczęścia znalazło swe odbicie w dokumentach Rewolucji Francuskiej. Roszczeniowość europejskiej koncepcji wolności znalazła z czasem odbicie w historii, to tu pojawiły się rządy, które wierzyły, iż wiedzą, co dobre jest dla ludzi i jak ich można uszczęśliwić i, o zgrozo, niektóre próbowały nawet to realizować.

Słowo ,,równość”, gdy pada z ust polityków, ma rozmaite znaczenie. Gdy posługuje się nim ktoś o, upraszczając nieco, komunistycznym rodowodzie ideologicznym, ma na myśli równość należnych świadczeń, warunków życia. Uosobieniem tego myślenia było hasło ,,wszyscy mamy takie same żołądki”, a więc wszystkim należy się to samo.

Równość w ustach socjalisty oznacza równość szans. Ludzie, wchodząc w życie, powinni mieć te same szanse, później zdolny i pracowity zrobi karierę, inny nie, ale punkt startu powinien być równy. Ten sposób myślenia pojawia się w koncepcji praw człowieka przy zagadnieniach praw osób należących do mniejszości narodowych i społecznych.

Wreszcie dla liberała równość oznacza równość praw i równość przed prawem. Równość praw to pojęcie bardzo bliskie zakazowi dyskryminacji. Dyskryminacją zaś jest każde nie uzasadnione racjonalnie, wręcz fizycznie czy biologicznie, zróżnicowanie praw lub uprawnień. Tak więc przepis zabraniający niewidomemu prowadzenia samochodu nie byłby dyskryminacją, jest bowiem racjonalnie uzasadniony, natomiast zakaz wydawania prawa jazdy blondynkom lub Cyganom byłby z pewnością przejawem dyskryminacji. Można w praktyce tworzyć systemy prawne wolne od dyskryminujących przepisów, nie udało się jednak, jak dokąd, zbudować systemu spełniającego drugi z liberalnych czynników równości: równości przed prawem. Wszędzie człowiek bogaty czy znany lepiej jest traktowany przez funkcjonariuszy państwa, niż członek stygmatyzowanych, spotykających się ze społeczną pogardą grup. Wymyśla się rozmaite systemy mające niwelować tę różnicę, nigdzie nie udało się jednak w pełni tego osiągnąć i być może postulat równego traktowania jest celem praktycznie nieosiągalnym, co nie znaczy, iż należy przestać dążyć do jego realizacji. Oczywiście w stosunkach społecznych czy

6

międzyludzkich mogą pojawić się elementy nieracjonalnego różnicowania, jest to jednak zagadnienie odrębne od relacji jednostka – państwo, do którego to się ograniczamy.

Rozważania nad równością i wolnością są punktem wyjścia do formułowania katalogów praw materialnych i budowania instytucji i procedur gwarantujących przestrzeganie przez państwo treści tych katalogów.

Większość praw materialnych to prawa ograniczone. Spośród ujętych wEuropejskiej Konwencji Praw Człowieka jedynie wolność od tortur i wolność od niewolnictwa nie może być ograniczona w żadnych okolicznościach. Pozostałe, gdy realizacja ich pozostaje w konflikcie z prawami i wolnościami innych ludzi lub dobrami, takimi jak na przykład bezpieczeństwo państwa, można je ograniczyć. Ograniczenia te dopuszczalne są jednak tylko ze względu na konkretnie wskazane cele, można to robić jedynie ustawą – sam rząd nie może wprowadzić takich ograniczeń; dopuszczalne jest jedynie najmniejsze ograniczenie wystarczające do ochrony dobra, z którym realizacja prawa znalazła się w kolizji; wreszcie forma ograniczenia musi być dopuszczalna wdemokratycznym społeczeństwie wolnych ludzi. To, czy ograniczając prawa nie naruszono tych czterech warunków, bada Europejski Trybunał Praw Człowieka. Nie jest więc na gruncie prawa europejskiego zasadna obawa, typowa dla nas, wychowanych w komunizmie – że jeżeli władza będzie mogła ograniczyć prawo, to w praktyce je zlikwiduje. Ograniczenia są i muszą być dopuszczalne, ale ich zakres i forma są bardzo restrykcyjnie badane. Tak więc możliwość ograniczenia praw człowieka nie likwiduje w żadnych wypadku ich istoty. Poszukiwanie granicy praw i wolności człowieka bywa trudne, jest źródłem konfliktów, a rozwój nauki i technologii wywołuje coraz to nowe problemy.

Samo uznanie praw i wolności człowieka nie ma większego znaczenia, jeśli nie istnieją procedury pozwalające każdemu skutecznie obronić się przed ich naruszeniem. Rządzący zawsze mają bowiem skłonność do naruszania praw poddanych, gdyż naruszając je rządzić można skuteczniej i szybciej, niekiedy zmierzać ku chwalebnym i szczytnym celom. Ta skłonność władzy jest ponadustrojowa, stąd fundamentalny problem zbudowania zapobiegających temu procedur, które uniemożliwią rządzącym pójście ,,na skróty”. Szczególnie wyraźnie widoczne to było w PRL, w którym w konstytucji zapisano pewne prawa człowieka i które ratyfikował w 1976 r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, ale którego obywatele nie dysponowali prawami proceduralnymi – nie było drogi pozwalającej oskarżyć urzędnika w gminie, policjanta czy ministra o łamanie przysługujących nam praw, a powoływanie się na konstytucję lub międzynarodowe prawo mogło się spotkać w najlepszym razie z łagodną kpiną. W rozwiniętych państwach demokratycznych ochronie praw i wolności człowieka służą sądy, w tym administracyjne i konstytucyjne, parlamentarni rzecznicy praw (ombudsmani), instytucje obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej i obywatelskiego referendum, obywatelskie prawo skargi do trybunału konstytucyjnego bezpośrednie stosowanie przez instytucje państwa konstytucji i międzynarodowych traktów tyczących praw człowieka, działające w oparciu o dobrą legislację organizacje pozarządowe, prawo do petycji itd. Niektóre prawa materialne, jak

7

wolność słowa, prawo do informacji o działaniu władz państwowych, wolność zgromadzeń i stowarzyszania się, są nie tylko wartościami chronionymi, ale i instrumentami ułatwiającymi ochronę innych praw. Wreszcie dobry system polityczny państwa z wyraźnie rozdzielonymi, kontrolującymi się wzajemnie i równoważącymi się władzami: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą ułatwia ochronę praw człowieka.

Prawa człowieka rozwijają się z czasem i katalog ich poszerza się tak w wewnętrznych systemach prawnych państw, jak i w prawie międzynarodowym (warto przy tym pamiętać, że prawo międzynarodowe określa minimalny standard ochrony praw człowieka wspólny dla państw o różnych tradycjach i kulturach, dalsze zaś prawa i wolności dołączone są do tych powszechnie uznanych katalogów przez prawo krajowe). Obok dyskusji o dalszych prawach pojawiają się nowe problemy i zagrożenia – jak choćby zagrożenie prawa do prywatności ze strony rozwijającej informatyki czy nowe problemy związane z granicami wolności badań naukowych. Formułuje się więc nowe prawa i wolności, poszukuje procedur skuteczniej gwarantujących ich przestrzeganie oraz za pomocą rozmaitych technik przeciwdziała się naruszeniu przez rządzących formalnie uznanych dziś praw człowieka. Ponieważ skłonność do ograniczeń praw jednostek jest immanentną cechą władzy, w tym władzy większości, wydaje się, że społeczne działania na rzecz praw człowieka potrzebne będą zawsze. Dziś widać, że im bardziej dojrzała jest demokracja, tym silniejsze i liczniejsze są organizacje chroniące indywidualizm i niepowtarzalność osoby ludzkiej przed zakusami rządzących.

Rozdział II
WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

ZASADY OGÓLNE

Art. 30.

Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Art. 31.

1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Art. 32.

1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Art. 33.

1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

    

2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Art. 34.

1. Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.

2. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie.

Art. 35.

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.

2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.

Art. 36.

Podczas pobytu za granicą obywatel polski ma prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 37.

1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji.

2. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa.

WOLNOŚCI I PRAWA OSOBISTE

Art. 38.

Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.

Art. 39.

Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody.

Art. 40.

Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

Art. 41.

1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.

5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.

Art. 42.

1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.

2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.

3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Art. 43.

Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu.

Art. 44.

Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn.

Art. 45.

1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

2. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.

Art. 46.

Przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 47.

Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.

Art. 48.

1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 49.

Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.

Art. 50.

Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.

Art. 51.

1. Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
2. Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
3. Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenie tego prawa może określić ustawa.
4. Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.
5. Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa.

Art. 52.

1. Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu.

2. Każdy może swobodnie opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

3. Wolności, o których mowa w ust. 1 i 2, mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie.

4. Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.

5. Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe.

Art. 53.

1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.

5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Art. 54.

1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.

Art. 55.

1. Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana, z wyjątkiem przypadków określonych w ust. 2 i 3.

2. Ekstradycja obywatela polskiego może być dokonana na wniosek innego państwa lub sądowego organu międzynarodowego, jeżeli możliwość taka wynika z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej lub ustawy wykonującej akt prawa stanowionego przez organizację międzynarodową, której Rzeczpospolita Polska jest członkiem, pod warunkiem że czyn objęty wnioskiem o ekstradycję:

   1) został popełniony poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz

   2) stanowił przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej lub stanowiłby przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej w razie popełnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zarówno w czasie jego popełnienia, jak i w chwili złożenia wniosku.

3. Nie wymaga spełnienia warunków określonych w ust. 2 pkt 1 i 2 ekstradycja mająca nastąpić na wniosek sądowego organu międzynarodowego powołanego na podstawie ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej, w związku z objętą jurysdykcją tego organu zbrodnią ludobójstwa, zbrodnią przeciwko ludzkości, zbrodnią wojenną lub zbrodnią agresji.

4. Ekstradycja jest zakazana, jeżeli dotyczy osoby podejrzanej o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych lub jej dokonanie będzie naruszać wolności i prawa człowieka i obywatela.

5. W sprawie dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd.

Art. 56.

1. Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie.

2. Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.

WOLNOŚCI I PRAWA POLITYCZNE

Art. 57.

Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności może określać ustawa.

Art. 58.

1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się.

2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.

3. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.

Art. 59.

1. Zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.

2. Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.

3. Związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach.

4. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe.

Art. 60.

Obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych mają prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach.

Art. 61.

1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.

2. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.

3. Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. 1 i 2, może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.

4. Tryb udzielania informacji, o których mowa w ust. 1 i 2, określają ustawy, a w odniesieniu do Sejmu i Senatu ich regulaminy.

Art. 62.

1. Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.

2. Prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.

Art. 63.

Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg określa ustawa.

WOLNOŚCI I PRAWA EKONOMICZNE, SOCJALNE I KULTURALNE

Art. 64.

1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia.

2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej.

3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności.

Art. 65.

1. Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Wyjątki określa ustawa.

2. Obowiązek pracy może być nałożony tylko przez ustawę.

3. Stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane. Formy i charakter dopuszczalnego zatrudniania określa ustawa.

4. Minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa.

5. Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.

Art. 66.

1. Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa.

2. Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów; maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.

Art. 67.

1. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.

2. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa.

Art. 68.

1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.

2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.

3. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.

4. Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.

5. Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.

Art. 69.

Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.

Art. 70.

1. Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.
2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.
3. Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa.
4. Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa.
5. Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych w ustawie.

Art. 71.

1. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych.
2. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa.

Art. 72.

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.

Art. 73.

Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.

Art. 74.

1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.

2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.

3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.

4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

Art. 75.

1. Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.

2. Ochronę praw lokatorów określa ustawa.

Art. 76.

Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.

ŚRODKI OCHRONY WOLNOŚCI I PRAW

Art. 77.

1. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.
2. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw.

Art. 78.

Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa.

Art. 79.

1. Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.

2. Przepis ust. 1 nie dotyczy praw określonych w art. 56.

Art. 80.

Każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

Art. 81.

Praw określonych w art. 65 ust. 4 i 5, art. 66, art. 69, art. 71 i art. 74-76 można dochodzić w granicach określonych w ustawie.

OBOWIĄZKI

Art. 82.

Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne.

Art. 83.

Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 84.

Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie.

Art. 85.

1. Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny.

2. Zakres obowiązku służby wojskowej określa ustawa.

3. Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie.

Art. 86.

Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.

Popieram noszenie maseczek, proszę o to i namawiam do tego. Robiłem tak od początku pandemii. Wielokrotnie wypowiadałem się w tej sprawie publicznie. (,,,) Dlatego ze zdumieniem i niepokojem odbieram informacje zamieszczane w niektórych mediach, jakobym „wspierał antycovidowców” czy „dawał broń do ręki” przeciwnikom noszenia maseczek.

Tymczasem to nie ja im daję tę broń. To niestety robią  rząd i parlament, nie ustanawiając odpowiedniej podstawy prawnej dla obowiązku zakrywania ust i nosa. Jestem tym również w najwyższym stopniu zaniepokojony.  

W wystąpieniu z 20 maja 2020 r. do Prezesa Rady Ministrów pisałem, że obowiązek ten, wprowadzony w rozporządzeniu Rady Ministrów, nie ma oparcia w przepisach ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Wyraźnie przewidują one, że obowiązek stosowania innych środków profilaktycznych i zabiegów może być nałożony wyłącznie na osoby chore i podejrzane o zachorowanie. Nie może on zatem dotyczyć każdego, niezależnie od oceny jego stanu zdrowia w aspekcie zagrożenia epidemią.

Moją rolą jako RPO jest wskazywanie na sytuacje, gdy działanie w interesie społecznym może być zniweczone błędami przy wprowadzaniu odpowiednich przepisów. Tak właśnie jest w tej sprawie. Świadczą o tym opisywane w mediach decyzje sądów, które uchylają mandaty nałożone za brak maseczek – właśnie z powodu wadliwego trybu wprowadzenia tego obowiązku.

Już przed pięcioma miesiącami zwracałem się do Prezesa Rady Ministrów o zainicjowanie prac legislacyjnych w celu wyeliminowanie uchybienia legislacyjnego. Mogło to nastąpić bądź przez usunięcie ograniczenia wprowadzonego bez podstawy w ustawie albo pilne skierowanie do Sejmu projektu ustawy pozwalającego na wprowadzenie takiego ograniczenia. (…)