„(…) w chwili wyjścia z obozu Basia była chora, jej ciało i głowa były owrzodzone. Blizny po tych ranach pozostały na zawsze. Do piętnastego roku życia zmagała się równie bolesną i dokuczliwą infekcja ucha. Choroba powodowała wyciek ropy, rana przez kilkanaście lat nie chciała się goić, odnawiała się pomimo kolejnych konsultacji lekarskich i leczenia. Nawracające choroby i konieczność leczenia utrudniały jej systematyczną naukę w szkole. Dodatkowo na możliwościach edukacyjnych Basi zaważyły problemy natury emocjonalnej, Basia była lękliwym i nerwowym dzieckiem, cierpiała na depresję, miała problemy z koncentracją i pamięcią. Brakowało jej też pewności siebie, co utrudniało nawiązywanie relacji koleżeńskich. Wszystko to odbijało się negatywnie nie tylko na wynikach szkolnych, ale także na funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej.

Po wojnie w domu Basi niewiele się mówiło na tematy obozowe. Kiedy miała dziewięć lub dziesięć lat, matka po raz pierwszy i ostatni zabrała ją na teren byłego obozu-pokazała miejsce urodzenia Basi oraz barak, w którym ją więziono po odebraniu matce, a także blok, w którym doktor Mengele przeprowadzał na niej eksperymenty medyczne, wstrzykując do jej oczu rozmaite substancje. Po tej wizycie matka przestała opowiadać o obozie i przez niemal trzy dekady unikata tego tematu – przeżycia lagrowe były dla niej zbyt wielką traumą, nie potrafiła o nich rozmawiać. Dopiero po latach, kiedy Basia była już dorosłą kobietą, matka zaczęła zdawkowo wspominać obozowe koleżanki i współtowarzyszki niedoli. Nigdy jednak nie udało jej się przepracować obozowej traumy. Bała się wspominać o tym doświadczeniu komukolwiek obcemu. Ten lęk towarzyszył jej przez całe życie i wzmógł się jeszcze, kiedy osiągnęła wiek podeszły - stale się bała, że nieoczekiwanie przyjdą, aresztują, wtrącą do więzienia... Ten matczyny lęk był codziennością Basi przez całe jej życie. W dzieciństwie i młodości prawie w ogóle nie rozmawiała o pobycie w lagrze, a już zwłaszcza z nikim obcym. Rówieśnicy i nauczyciele nie zdawali sobie sprawy z jej przeszłości. W tamtych czasach wojna była żywa w pamięci społeczeństwa, niemal każda rodzina przeżyła wojenny dramat, co paradoksalnie nie sprzyjało mówieniu na trudne tematy. Ludzie chcieli otrząsnąć się z traumy i normalnie żyć - pracować, uczyć się, jakoś urządzić się na nowo w trudnej powojennej rzeczywistości. Wobec tego Basia czuła, że jej obozowa przeszłość jest nieistotna, nikogo nie interesuje. Nie mówiła więc o niej nikomu, nawet bliskim. Gdy w wieku 19 lat zdecydowała się założyć rodzinę, jej przyszły mąż dopiero na zapowiedziach dowiedział się, że Basia urodziła się w obozie.”

„(…) w chwili wyjścia z obozu Basia była chora, jej ciało i głowa były owrzodzone. Blizny po tych ranach pozostały na zawsze. Do piętnastego roku życia zmagała się równie bolesną i dokuczliwą infekcja ucha. Choroba powodowała wyciek ropy, rana przez kilkanaście lat nie chciała się goić, odnawiała się pomimo kolejnych konsultacji lekarskich i leczenia. Nawracające choroby i konieczność leczenia utrudniały jej systematyczną naukę w szkole. Dodatkowo na możliwościach edukacyjnych Basi zaważyły problemy natury emocjonalnej, Basia była lękliwym i nerwowym dzieckiem, cierpiała na depresję, miała problemy z koncentracją i pamięcią. Brakowało jej też pewności siebie, co utrudniało nawiązywanie relacji koleżeńskich. Wszystko to odbijało się negatywnie nie tylko na wynikach szkolnych, ale także na funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej.

Po wojnie w domu Basi niewiele się mówiło na tematy obozowe. Kiedy miała dziewięć lub dziesięć lat, matka po raz pierwszy i ostatni zabrała ją na teren byłego obozu-pokazała miejsce urodzenia Basi oraz barak, w którym ją więziono po odebraniu matce, a także blok, w którym doktor Mengele przeprowadzał na niej eksperymenty medyczne, wstrzykując do jej oczu rozmaite substancje. Po tej wizycie matka przestała opowiadać o obozie i przez niemal trzy dekady unikata tego tematu – przeżycia lagrowe były dla niej zbyt wielką traumą, nie potrafiła o nich rozmawiać. Dopiero po latach, kiedy Basia była już dorosłą kobietą, matka zaczęła zdawkowo wspominać obozowe koleżanki i współtowarzyszki niedoli. Nigdy jednak nie udało jej się przepracować obozowej traumy. Bała się wspominać o tym doświadczeniu komukolwiek obcemu. Ten lęk towarzyszył jej przez całe życie i wzmógł się jeszcze, kiedy osiągnęła wiek podeszły - stale się bała, że nieoczekiwanie przyjdą, aresztują, wtrącą do więzienia... Ten matczyny lęk był codziennością Basi przez całe jej życie. W dzieciństwie i młodości prawie w ogóle nie rozmawiała o pobycie w lagrze, a już zwłaszcza z nikim obcym. Rówieśnicy i nauczyciele nie zdawali sobie sprawy z jej przeszłości. W tamtych czasach wojna była żywa w pamięci społeczeństwa, niemal każda rodzina przeżyła wojenny dramat, co paradoksalnie nie sprzyjało mówieniu na trudne tematy. Ludzie chcieli otrząsnąć się z traumy i normalnie żyć - pracować, uczyć się, jakoś urządzić się na nowo w trudnej powojennej rzeczywistości. Wobec tego Basia czuła, że jej obozowa przeszłość jest nieistotna, nikogo nie interesuje. Nie mówiła więc o niej nikomu, nawet bliskim. Gdy w wieku 19 lat zdecydowała się założyć rodzinę, jej przyszły mąż dopiero na zapowiedziach dowiedział się, że Basia urodziła się w obozie.”

 „Historia dziecięcego doświadczenia Auschwitz i powrotu najmłodszych więźniów do normalnego życia jest historią deprecjonowania dziecięcych doświadczeń, umniejszania roli dzieci jako członków społeczeństwa i podmiotów procesów historycznych. Problem ten dotyczy nie tylko dzieci jako ofiar obozów koncentracyjnych okresu II wojny światowej, ale dzieci jako ofiar wojen i kataklizmów w ogóle. Zamiast empatii spotykają się one z umniejszaniem, zawłaszczaniem i dowolnym dysponowaniem ich cierpieniem. Dorośli z łatwością dyktują dzieciom, jak powinny odnosić się do pamięci o swojej przeszłości. Tabuizują dziecięce traumy, sugerują najlepsze sposoby poradzenia sobie z nią: zapomnij, wymaż z pamięci, nie mów o tym, zacznij żyć od nowa. Nie zastanawiają się przy tym nad potrzebami dziecka. Często takim działaniem ową traumę nieświadomie pogłębiają, wtłaczają bowiem dziecko w schemat myślenia o sobie jako o kimś naznaczonym przeszłością, skrywającym wstydliwą tajemnicę.

W niemal każdej relacji byłego obozowego dziecka, wybiegającej poza okres uwięzienia i uwzględniającej również powojenne życie, można dostrzec wątki świadczące o bagatelizowaniu i dezawuowaniu doświadczenia najmłodszych więźniów: nikt mnie nie rozumiał, nie wierzono mi, z nikim nie mogłam o tym porozmawiać, moje przeżycia nie były ważne, trzeba było żyć dalej, nikogo to nie interesowało – takie zdania powtarzają się jak refren w. dziecięcych świadectwach. Z psychologicznego punktu widzenia trauma niewyrażona jest traumą nieprzepracowaną. Przez wiele powojennych lat przeżyty w obozie lęk pozostawał nienazwany i nieoswojony, a spychany wysiłkiem woli w strefę tabu dochodził do głosu w chwilach kryzysów i w snach, będąc przyczyną kolejnych cierpień."

Konsekwencją  tych sytuacji konfliktowych była w  wielu  przypadkach  tylko ogromnie trudna  alternatywa wyboru mniejszego zła, aby  przeciw stawić się  większemu.   Co stanowi większe,  a  co   mniejsze zło?   (…)

Gdy  bowiem  analizujemy,  chciałoby  się  rzec, nieprzebraną  wręcz  mnogość  faktów  z  historii obozu,  podlegających  ocenom  moralnym,  zadziwia  nadspodziewanie  wielka  liczba  czynów moralnie  dodatnich.  Jakże  długi  byłby  rejestr przypadków,  w  których  więzień  w  razie  konfliktu,  dotyczącego  własnego  i  cudzego  dobra, poświęca  dobro  własne  na  rzecz  cudzego.  Motywację  tych  czynów  o  wybitnie  moralnie  dodatnim   znaku  stanowiły  uczucia  altruistyczne i  instynkt  społeczny,  wyrażający  się  zwłaszcza w  nader  różnorodnych  formach  pomocy  wzajemnej  i  solidarności  narodowej  i  międzynarodowej. Ta  zastanawiająca  mnogość  moralnie  wysoko ocenianych  aktów  zdziałanych  w  miejscu  masowej  zagłady  i  udręki  ludzi  jest  chyba  szczególnie  dramatycznym   potwierdzeniem  prawdy sformułowanej  tak  pięknie  przez Goethego, że zło może stać się źródłem dobra. Zasługuje  z  pewnością  na  uważne  zbadanie, dlaczego  w  tak  nie  sprzyjających  okolicznościach,  w tak  stosunkowo  szerokim  zakresie  występowała  u  więźniów  —  jako  motyw  postępowania  —  dyspozycja  uczuciowa,  wyznaczająca powstawanie  pragnienia  okazania  ofiarności, odporności i odwagi.”

„(…) tworzące się w Oświęcimiu nowe normy, nowe kryteria ocen  moralnych odnoszono tylko do obozu, do konkretnych warunków, w których trzeba było  żyć  i  okoliczności,  w  jakich  toczyła  się  w alka  o  życie. Więźniowie,  którym   udało  się  je  ocalić,  po odzyskaniu  wolności  —  jak  można  sądzić  z  ich relacji  —  starali  się  moralność  obozową  odrzucić,  wracając  do  dawnych  zasad  lub  uznając  nowe,  lecz  odmienne  od  tych,  którymi  kierowali  się  w  latach niewoli. (…) Nawet  jeśli więzień był względnie dobrze odżywiony dzięki otrzymywanym z domu paczkom  czy „organizacji”, to motyw jego działania często nadal stanowiła obawa przed  głodem ,  chęć uniknięcia go nawet za cenę czynów  budzących zastrzeżenia moralne. (…)

Równie nie uzasadniona   —   w świetle relacji pamiętnikarskich   —   wydaje się teza  o  wrodzonej  predyspozycji do zła, cechującej cały naród  niemiecki,  czego  przejawem  miała być nie tylko postawa załogi obozu, ale i przebywających w nim więźniów - Niemców.  Przeczą tej tezie przykłady niemieckich  komunistów, współpracujących z  obozowym ruchem oporu, przeczy również fakt, o którym pisze S. Batawia, iż naród niemiecki, będący mieszaniną wielu grup etnicznych, nie stanowi jednolitej całości pod względem biologicznym (…)

Uzyskane dzięki materiałom pamiętnikarskim  przekonanie,  iż  decydujące  znaczenie  dla moralnych  deformacji więźniów miały społeczno-ekonomiczne  warunki  obozowe,  nie  może oznaczać, iż ludzi tych należy całkowicie zwolnić  od  odpowiedzialności  za  dokonywane  przez nich  czyny.  Mieli  oni  bowiem  pewną  względną swobodę  w  dokonywaniu  moralnych  wyborów, które  jednak  odbywały  się  najczęściej  w  tak konfliktowych   sytuacjach,   w   jakich   żadne rozwiązanie  nie  mogło  budzić  jakichkolwiek moralnych zastrzeżeń.  Jednak alternatywy takich wyborów  istniały,  co  należy  z  całą  siłą podkreślać,  aby  nie  dopuszczać  do  identycznego  oceniania  postaw  moralnych  wszystkich więźniów  Oświęcimia.  Zrozumieć  należy  tych, którzy wybierali  zło  mniejsze,  potępiać  takich, dla  których  los  towarzyszy  był  całkowicie  obojętny  i  którzy  wyzbyli  się  wszystkich  moralnych hamulców. Problem moralnej odpowiedzialności więźniów  nie  jest  szerzej  rozpatrywany  w  literaturze  obozowej,  a  ponadto  stanowiska  wobec niego  nie  są  jednolite.  Na  przykład,  L. Christians  twierdzi,  iż  wobec  żadnego  z  więźniów  nie  należy  wysuwać   problemu  winy i  moralnej odpowiedzialności,  byli  oni  bowiem doprowadzeni  do  stanu  kompletnej  niepoczytalności. (…) Co czuł,  o  czym  myślał  człowiek  w  pasiaku, wdeptany  w  tryby  fizycznego  i  psychicznego unicestwienia  ludzi,  stojąc,  jakże  często,  wobec  nieuchronnej  konieczności  podejmowania decyzji,  oznaczających  —  z  moralnego  punktu widzenia — dokonanie  wyboru,  które  dobro  lub dobra  spośród  wielu  zagrożonych  należy  ratować?  Jakiej  ocenie  moralnej  podlega  jego 

postępowanie?”

Konsekwencją  tych sytuacji konfliktowych była w  wielu  przypadkach  tylko ogromnie trudna  alternatywa wyboru mniejszego zła, aby  przeciw stawić się  większemu.   Co stanowi większe,  a  co   mniejsze zło?   (…)

Gdy  bowiem  analizujemy,  chciałoby  się  rzec, nieprzebraną  wręcz  mnogość  faktów  z  historii obozu,  podlegających  ocenom  moralnym,  zadziwia  nadspodziewanie  wielka  liczba  czynów moralnie  dodatnich.  Jakże  długi  byłby  rejestr przypadków,  w  których  więzień  w  razie  konfliktu,  dotyczącego  własnego  i  cudzego  dobra, poświęca  dobro  własne  na  rzecz  cudzego.  Motywację  tych  czynów  o  wybitnie  moralnie  dodatnim   znaku  stanowiły  uczucia  altruistyczne i  instynkt  społeczny,  wyrażający  się  zwłaszcza w  nader  różnorodnych  formach  pomocy  wzajemnej  i  solidarności  narodowej  i  międzynarodowej. Ta  zastanawiająca  mnogość  moralnie  wysoko ocenianych  aktów  zdziałanych  w  miejscu  masowej  zagłady  i  udręki  ludzi  jest  chyba  szczególnie  dramatycznym   potwierdzeniem  prawdy sformułowanej  tak  pięknie  przez Goethego, że zło może stać się źródłem dobra. Zasługuje  z  pewnością  na  uważne  zbadanie, dlaczego  w  tak  nie  sprzyjających  okolicznościach,  w tak  stosunkowo  szerokim  zakresie  występowała  u  więźniów  —  jako  motyw  postępowania  —  dyspozycja  uczuciowa,  wyznaczająca powstawanie  pragnienia  okazania  ofiarności, odporności i odwagi.”

„W zarekwirowanym przez wojsko hotelu na rogu Tritone i Corso Umberto zamówiłem butelkę zimnego wina i zaprowadziłem go do mojego pokoju na trzecim piętrze. Było duszno, zza przymkniętych żaluzji wpadały do pokoju spłaszczone promienie światła, przez ściany dochodziły krzyki pijanych żołnierzy i piski dziewcząt ulicznych, na ulicy kotłował się leniwy tłum. Upał dochodził do zenitu. Usiedliśmy swobodnie na łóżku. Przyglądałem się bezmyślnie wzorom na tapetach, nie wiedząc, co począć. Gdyż czułem przez skórę, że nie powiedział wszystkiego.

- W tej historii - zaczął ostrożnie - jest pewna sprawa, którą przemilczałem i którą chciałbym ci teraz powiedzieć. Nie mówiłem o niej dotąd z nikim, bo prawdę powiedziawszy, nie miałem z kim. Kiedy wróciłem do Polski, nie znalazłem przy życiu nikogo, dosłownie nikogo z mojej bliższej i dalszej rodziny. Ale przez tyle bezsennych nocy marzyłem o tym, aby spotkać kogoś, kto mógłby mnie zrozumieć, kto był także w obozie sowieckim... Nie żądam od ciebie niczego, nie proszę o nic. Zmieniłem po wojnie nazwisko i za parę miesięcy, może za rok, rozpocznę w Ameryce nowe życie. Ale zanim to się stanie, chciałbym, abyś wysłuchawszy mojej opowieści, powiedział tylko jedno słowo: rozumiem...

- Mów - zachęciłem go, dolewając do szklanki wina – siedzieliśmy przecież w jednej celi. Po tej wojnie to prawie tyle samo, co gdybyśmy siedzieli w jednej ławie szkolnej...

- Nie tak łatwo utrzymałem się na stanowisku dziesiętnika w brygadzie budowlanej. W Rosji, jak wiesz, trzeba za wszystko płacić. W lutym 1942 roku, czyli w miesiąc zaledwie po przeniesieniu mnie z ogólnych robót do baraku technicznego, zostałem nocą wezwany do Trzeciego Oddziału. Był to okres, kiedy Rosjanie brali na Niemcach odwet za klęski na froncie nawet w obozach. W mojej brygadzie pracowało czterech Niemców- dwóch zrusyfikowanych zupełnie Niemców nadwołżańskich i dwóch komunistów niemieckich, którzy uciekli do Rosji w roku 1935. Pracowali doskonale: nie miałem im nic do zarzucenia, chyba to tylko, że unikali jak ognia rozmówna tematy polityczne. Zażądano ode mnie, abym złożył zeznanie, że słyszałem ich rozmawiających po niemiecku o bliskim nadejściu Hitlera. Mój Boże, jednym z największych koszmarów systemu sowieckiego jest mania legalnego likwidowania ofiar... Nie wystarczy strzelić komuś w łeb, trzeba jeszcze, żeby o to na procesie pięknie poprosił. Nie wystarczy uwikłać człowieka w ponurą fikcję, trzeba jeszcze, żeby potwierdzili ją świadkowie. Oficer NKWD nie ukrywał przede mną, że jeśli odmówię, wrócę na ogólne roboty, do lasu… Miałem więc do wyboru własną śmierć lub śmierć tych czerech...

Nalał sobie wina i trzęsącą się ręką podniósł szklankę do ust. Spod przymrużonych powiek widziałem jego spoconą, przekrzywioną strachem twarz.

Wybrałem... Miałem dość lasu i tego przeraźliwego, codziennego wywijania się od śmierci- chciałem żyć. Złożyłem zeznanie. Rozstrzelano ich za zoną w dwa dni potem.

Zapanowała cisza. Postawił pustą szklankę na stoliku i skulił się na łóżku, jakby w oczekiwaniu na cios. Za ścianą jakiś kobiecy głos zapiał fałszywym falsetem piosenkę włoską i umilkł nagle, ucięty przekleństwem. Zrobiło się trochę chłodniej, ale słyszałem nieomal, jak rozgrzane opony samochodów odrywają się z trzaskiem od lepkiego asfaltu.

- Gdybym to powiedział komukolwiek z ludzi, wśród których teraz żyję - podjął cicho - nie uwierzyłby lub uwierzywszy nie podałby mi ręki. Ale ty, ty przecież wiesz, do czego nas doprowadzono. Powiedz tylko to jedno słowo: rozumiem...

Poczułem, jak krew uderza mi do skroni, a wraz z nią cisną się przed oczy dawne obrazy, wspomnienia. Ale o ileż bardziej były zatarte wówczas, gdy tłumiłem je siłą, by uratować wiarę w ludzką godność, niż teraz, gdy nareszcie uspokojony - spoglądam na nie jak na ostygłą przeszłość! Może wymówiłbym bez trudu to jedno słowo nazajutrz po zwolnieniu z obozu. Może... Miałem już jednak za sobą trzy lata wolności, trzy lata wędrówek wojennych, udziału w bitwach, normalnych uczuć, miłości, przyjaźni, życzliwości... Dni naszego życia nie są podobne do dni naszej śmierci i prawa naszego życia nie są również prawami naszej śmierci. Wróciłem z takim trudem między ludzi i miałbym teraz od nich dobrowolnie uciekać? Nie, nie mogłem wymówić tego słowa.

-Więc? -zapytał cicho.

Wstałem z łóżka i nie patrząc mu w oczy, podszedłem do okna. Odwrócony plecami do pokoju, słyszałem, jak wychodzi i przymyka ostrożnie drzwi. Pchnąłem żaluzje. Na Piazza Colonna chłodny powiew popołudnia wyprostował przechodniów jak przyduszony posuchą do ziemi łan żyta. Pijani żołnierze amerykańscy i angielscy szli trotuarami, roztracając. Włochów, zaczepiając dziewczęta, szukając cienia pod parasolami wystaw sklepowych. Pod kolumnadą narożnego domu wrzała czarna giełda. Rzymscy „lazzaroni", mali oberwańcy wojenni, nurkowali między nogami ogromnych Murzynów w mundurach amerykańskich. Miesiąc temu skończyła się wojna. Rzym był wolny, Bruksela była wolna, Oslo było wolne, Paryż był wolny. PARYŻ, PARYŻ.

Wyszedł z drzwi hotelu, jak ptak z przetrąconym skrzydłem przefrunął przez jezdnię i nie oglądając się za siebie, zniknął w kotłującym się tłumie.